Projektowane zmiany w zakresie odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych

Pod koniec maja b.r. Ministerstwo Sprawiedliwości opracowało projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw. Projektowane zmiany mają na celu zwiększenie efektywności regulacji odnoszących się do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Niewydolność aktualnie obowiązujących regulacji

Liczba spraw prowadzonych wobec podmiotów zbiorowych w oparciu o aktualnie obowiązujące przepisy jest niewielka. Na przestrzeni lat obserwować można było początkowo nieznaczny wzrost wpływu tego typu spraw do sądów (w 2011 roku – 11 spraw, w 2012 – 17, w 2013 – 26, a w 2014 roku – 31), jednak tendencja ta nie utrzymała się w kolejnych latach (w 2015 i w 2017 roku do sądów wpłynęło po 14 spraw). Przeprowadzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości analizy wskazują również na nieznaczną wysokość kar nakładanych w trybie ustawy.

Polska jest związana instrumentami prawnymi Unii Europejskiej, Rady Europy i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), przewidującymi obowiązek wprowadzenia sprawnie funkcjonującego systemu odpowiedzialności osób prawnych. W raportach ewaluacyjnych OECD zwracano uwagę na niewydolność istniejącego w Polsce systemu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Stąd też dostrzeżono potrzebę zmian legislacyjnych w zakresie odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych.

Projektowany zakres odpowiedzialności

Jak czytamy w uzasadnieniu projektu, podstawowymi założeniami, na których oparta jest proponowana regulacja, a które stanowią jednocześnie zasadniczą różnicę wobec obowiązujących rozwiązań są:

• poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i objęcie regulacją tego rodzaju zachowań, które uznane za zachowania własne podmiotów zbiorowych wyczerpują znamiona czynu zabronionego
• rezygnacja z wymogu uprzedniego uzyskiwania prejudykatu (wyroku skazującego osobę fizyczną).

W uproszczeniu podmiot zbiorowy ma ponosić odpowiedzialność karną, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego dojdzie w związku z bezpośrednim działaniem lub zaniechaniem osób nim zarządzających, a także w wyniku niedochowania należytej staranności, winy w wyborze lub nadzorze oraz w związku z tzw. „winą w organizacji”, czyli nieopracowaniem odpowiednich procedur zapobiegających popełnianiu czynów zabronionych wewnątrz organizacji.

Przechodząc zaś do szczegółów projektowanych regulacji warto dokonać syntetycznego wyliczenia, za jakie czyny mógłby odpowiadać podmiot zbiorowy w świetle omawianego projektu. Podmiot zbiorowy miałby ponosić odpowiedzialność karną za czyn zabroniony:

• popełniony w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, poprzez działanie lub zaniechanie organu tego podmiotu lub członka tego organu;
• popełniony przez osobę fizyczną działającą w imieniu lub w interesie tego podmiotu w ramach uprawnienia do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub poprzez niedopełnienie obowiązku, jeżeli podmiot zbiorowy osiągnął z tego czynu zabronionego, choćby pośrednio korzyść majątkową;
• popełniony przez osobę zatrudnioną w tym podmiocie w ramach wykonywanych obowiązków albo przy ich przekroczeniu, jeżeli podmiot zbiorowy osiągnął z tego czynu zabronionego, choćby pośrednio korzyść majątkową;
• popełniony przez osobę fizyczną dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez organ podmiotu zbiorowego lub osobę uprawnioną do reprezentacji podmiotu, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej, jeżeli podmiot zbiorowy osiągnął z tego czynu zabronionego, choćby pośrednio korzyść majątkową;
• popełniony przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną lub innym podmiotem zbiorowym, bezpośrednio współdziałającego z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego, jeżeli podmiot zbiorowy osiągnął z tego czynu zabronionego, choćby pośrednio korzyść majątkową;
• popełniony bezpośrednio w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu podmiotu zbiorowego w wyniku niezachowania reguł ostrożności, nawet jeżeli nie ustalono sprawcy czynu.

Ponadto podmiot zbiorowy ma podlegać odpowiedzialności karnej, jeżeli do popełnienia czynu doszło w wyniku umyślnego działania lub zaniechania organu, członka tego organu lub osoby reprezentującej podmiot, podejmującej w jego imieniu decyzję, bądź wykonującą kontrole wewnętrzne, a także jeżeli organy i osoby te nie zachowały ostrożności wymaganej w danych okolicznościach mimo, że przewidywali albo mogli przewidzieć możliwość popełnienia czynu. Podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność także w zakresie czynów zabronionych popełnionych przez osoby nieposiadające kompetencji do zarządzania podmiotem, z tym że odpowiedzialność ma opierać się wtedy na braku należytej staranności w wyborze osoby lub w nadzorze nad nią ze strony organu lub osoby uprawnionej do wyboru lub nadzoru.

Dodatkowo odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma wynikać również ze złej organizacji jego działalności, która nie przeciwdziałała istotnym zagrożeniom prowadzącym do popełnienia czynu zabronionego. Zgodnie z projektem ustawy pod pojęciem takiej złej organizacji działalności podmiotu zbiorowego należy rozumieć w szczególności brak określonych zasad postępowania w wypadku nieprawidłowości i zakresu odpowiedzialności wewnątrz podmiotu, a także niewskazanie organu podmiotu zbiorowego nadzorującego przestrzeganie prawa. Jeżeli organ albo osoba decyzyjna podmiotu zostałaby poinformowana o nieprawidłowościach, które następnie doprowadziły do popełnienia czynu zabronionego, okoliczność ta również miałaby stanowić podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Należy podkreślić, że omawiany projekt przewiduje możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności karnej w związku z winą w organizacji, jeżeli podmiot wykaże, że wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność, wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. W uzasadnieniu projektu czytamy, że należy tu odwołać się do ogólnego wzorca należytej staranności w profesjonalnym obrocie handlowym, czyli wzorca starannego przedsiębiorcy. Wzorzec taki musi uwzględniać szczególną zdolność przewidywania, zapobiegliwość i rzetelność (sumienność) w sposobie działania profesjonalisty oraz duże wymagania w zakresie jego wiedzy i umiejętności praktycznych (fachowość). Rozwiązanie polegające na przerzuceniu ciężaru dowodu na stronę oskarżoną może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej w związku z przełamaniem zasady domniemania niewinności.

Co istotne, podmiot zbiorowy ma podlegać odpowiedzialności nawet jeżeli na gruncie prawa karnego osoba fizyczna, która popełniła czyn zabroniony nie mogłaby ponosić odpowiedzialności karnej, np. z uwagi na niepoczytalność. Nawet jeśli nie będzie możliwe ustalenie konkretnej osoby, która dopuściła się czynu zabronionego, czy też zostałoby ustalone, że czyn został popełniony w wyniku działania większej grupy osób lub organów (i to niezależnie od zmian w składach osobowych organów), podmiot zbiorowy będzie mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.

Nowe przepisy mają dosięgnąć nie tylko polskich podmiotów. Jeśli do nadużycia dojdzie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej lub jeżeli skutki tego nadużycia wystąpią na terytorium Polski, czyn taki podlegał będzie projektowanej ustawie. Jednakże jeżeli stwierdzony zostanie brak realnej możliwości ukarania podmiotu zagranicznego, postępowanie nie powinno być wszczynane, a postępowanie już wszczęte winno być umorzone.

Projekt przewiduje przy tym brak odpowiedzialności w przypadku drobnych nadużyć. W przypadku, gdyby grożące podmiotowi zbiorowemu kara lub środek były niewspółmiernie surowe wobec wagi popełnionego czynu zabronionego, rozmiaru osiągniętej korzyści albo rodzaju i stopnia naruszenia reguł ostrożności, postępowanie nie ma być w ogóle wszczynane. Jeśli jednak postępowanie zostało już wszczęte, w sytuacji stwierdzenia powyższych okoliczności, powinno ono zostać umorzone.

Projektowane kary i sankcje

Projekt przewiduje dwa rodzaje kar dla podmiotów zbiorowych. Pierwszym z nich są kary pieniężne, które miałyby być orzekane w wysokości od 30 tysięcy złotych do 30 milionów złotych. Zrezygnowano przy tym z aktualnego rozwiązania polegającego na powiązaniu wysokości kary pieniężnej z przychodami osiąganymi przez dany podmiot, choć sędziowie przy wyrokowaniu powinni brać pod uwagę m. in. sytuację majątkową podmiotu zbiorowego, która została wprost wskazana w projekcie ustawy jako jedna z dyrektyw wymiaru kary.

Natomiast drugim rodzajem kary byłoby rozwiązanie albo likwidacja podmiotu zbiorowego, które miałoby znaleźć zastosowanie wyjątkowo i pod warunkiem, że podmiot ten w całości lub w znacznej części służył popełnieniu czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż 5 lat.

W przypadku orzeczenia kary rozwiązania podmiotu zbiorowego stosowane mają być właściwe przepisy o likwidacji podmiotu, z tym że wszelkie uprawnienia w tym postępowaniu mają przysługiwać Skarbowi Państwa. Na chwilę obecną projekt nie zawiera, ani nie odwołuje się do żadnych konkretnych przepisów, które miałyby być w takiej sytuacji stosowane. Odpowiedzialność Skarbu Państwa w myśl projektu byłaby ograniczona wyłącznie do wysokości składników mienia podmiotu zbiorowego.

Sąd będzie mógł orzec wobec podmiotu zbiorowego następujące środki:

• przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości;
• zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
• zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju;
• zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
• zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
• obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego;
• podanie wyroku do publicznej wiadomości;
• obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
• nawiązka;
• stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.

Szeroki katalog możliwych do orzeczenia środków ma pozwolić na wymierzanie sankcji adekwatnych do konkretnej sytuacji i wymuszenie odpowiednich zmian organizacyjnych w karanym podmiocie zbiorowym.

Projekt przewiduje też możliwość dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej przez podmiot zbiorowy. Instytucja ta w swoich założeniach przypomina dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w przypadku przestępstw karnoskarbowych – podmiot chcący skorzystać z tego dobrodziejstwa musi wskazać osoby, które popełniły czyn zabroniony, uiścić karę pieniężną, naprawić szkodę oraz dokonać zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych. W zamian informacja o skazaniu nie trafi do Krajowego Rejestru Karnego.

Sankcje nawet przy braku odpowiedzialności karnej

Szczególne uregulowania przewidziano w zakresie podmiotów zbiorowych, które nie ponosiłyby odpowiedzialności karnej, jednakże osiągnęłyby w związku z popełnieniem czynu zabronionego (chociażby pośrednio) korzyść majątkową o wartości przekraczającej 1.000.000 zł. W takich przypadkach możliwe ma być orzeczenie przepadku składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego w całości lub części, albo ich równowartości, jeżeli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego, lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści. Jednakże jeżeli wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowają należytą staranność w organizacji tego podmiotu oraz nadzorze nad jego działalnością, to możliwość orzeczenia przepadku ma być  wyłączona.

W sytuacji, w której podmiot zbiorowy nie będzie mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej, jednakże w związku z popełnieniem czynu zabronionego osiągnął korzyść majątkową, sąd ma mieć możliwość zobowiązania tego podmiotu do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej lub jej równowartości w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa, pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Jeśli ustalenie wysokości korzyści majątkowej okazałoby się niemożliwe, zamiast obowiązku jej zwrotu orzekane ma być świadczenie pieniężne w wysokości do 1 000 000 zł.

Środki zapobiegawcze i zarząd przymusowy

Projekt przewiduje szereg środków zapobiegawczych, które mogłyby być stosowane w trakcie postępowania w celu zabezpieczenia jego toku lub zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa. Środki te zasadniczo ukierunkowane są na ograniczenie swobody podmiotu w prowadzeniu działalności, w ramach której zostałby popełniony czyn zabroniony.

W projekcie mowa o następujących środkach zapobiegawczych:

• zakaz promocji i reklamy;
• zakaz zawierania umów określonego rodzaju;
• zakaz prowadzenia określonej działalności;
• zakaz obciążania na czas postępowania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych;
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania tego postępowania;
• wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji;
• zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.

Z uwagi na możliwość orzekania wysokich kar pieniężnych oraz orzekania środków o charakterze finansowym, projektodawca proponuje możliwość stosowania zabezpieczenia majątkowego na wzór instytucji przewidzianej w Kodeksie postępowania karnego.

Poważnym zagrożeniem dla swobody działalności przedsiębiorców może stać się projektowana regulacja dotycząca stosowania zarządu przymusowego. Zgodnie z projektem ustawy zarząd przymusowy miałby być stosowany w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa lub w celu zabezpieczenia wykonania orzeczonej wobec tego podmiotu kar lub środków o charakterze finansowym. Zarząd przymusowy miałby być stosowany na zasadach określonych w Kodeksie postępowania karnego – w postanowieniu ma zostać określone przedsiębiorstwo lub jego zorganizowaną część oraz ma być wskazany zarządca spośród osób posiadających licencję doradcy restrukturyzacyjnego. Zarząd przymusowy miałby funkcjonować od momentu wydania postanowienia, co może nastąpić już w postępowaniu przygotowawczym.

Ochrona sygnalistów

Projekt przewiduje obowiązek reagowania przez podmiot zbiorowy na sygnalizowane przez pracowników lub inne osoby świadczące pracę nieprawidłowości, niedopełnianie obowiązków, czy niezachowywanie należytej staranności oraz podejrzenia przygotowania, usiłowania lub popełnienia czynu zabronionego. Brak reakcji na sygnalizowane nieprawidłowości ma się wiązać z zaostrzeniem odpowiedzialności. W takim przypadku możliwe będzie wymierzenie kary pieniężnej w wysokości nawet do 60.000.000 zł.

Jeżeli w związku z działaniem sygnalisty doszłoby do naruszenia jego praw pracowniczych przez podmiot zbiorowy, będzie on mógł skorzystać ze szczególnych środków ochrony. W przypadku zwolnienia takiego pracownika (nie tylko bez wypowiedzenia z jego winy, czyli w tzw. „trybie dyscyplinarnym”) ma on mieć możliwość domagania się sądownie nie tylko przywrócenia do pracy i odszkodowania, ale także orzeczenia od podmiotu zbiorowego na jego rzecz świadczenia pieniężnego w wysokości do 1.000.000 zł. To ostatnie roszczenie nie jest przewidziane w obecnych regulacjach Kodeksu pracy i może stanowić pole do nadużyć dla pracowników zwalnianych z innych powodów.

 Stan prac nad projektem

Projekt ustawy jest obecnie w początkowej fazie legislacyjnej. Aktualnie został przedstawiony do zaopiniowania Sądowi Najwyższego, Prokuratorowi Krajowemu oraz Krajowej Radzie Sądownictwa. Ciężko przewidzieć ostateczny kształt ustawy i termin jej wejścia w życie. Niemniej jednak chociaż można spodziewać się zmian w treści omawianego projektu, to ogólny wydźwięk i kierunek ustawy najprawdopodobniej zostanie zachowany.

Projekt ustawy oraz związane z nim materiały legislacyjne są dostępne pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12312062/katalog/12511901#12511901