Art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego za niewypłacalność uznaje stan utraty zdolności do regulowania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Chodzi tu o zobowiązania wymagalne i pieniężne (nie będzie można mówić o niewypłacalności, jeśli zobowiązanie polega na dostawie towaru lub wykonaniu robót budowlanych  - niewypłacalność może jednak powstać, jeśli nie zapłacimy w terminie prawidłowo naliczonych kar umownych).

Określenie momentu powstania stanu niewypłacalności nie jest łatwe. Prawo upadłościowe dysponuje pewnymi narzędziami, które mogą okazać się pomocne w jego ustaleniu (tzw. domniemania). 

Zgodnie z art. 11 ust. 1a p.u. domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w ich wykonaniu przekracza trzy miesiące. Generalnie można zatem domniemywać, iż po upływie trzech miesięcy od nieuregulowania zobowiązania pieniężnego, przedsiębiorca znajduje się już w stanie niewypłacalności.

Niewypłacalność można też oceniać od strony bilansowej. Artykuł 11 ust. 2 p.u. wskazuje, iż dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. W tym przypadku domniemywa się, że niewypłacalność występuje, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.

Są to jednak wyłącznie domniemania, które przy ocenie stanu niewypłacalności traktować można jedynie pomocniczo. Jeśli przedsiębiorca już w tym momencie wie, że z uwagi na np. wypowiedzenie kluczowych kontraktów nie będzie w stanie regulować swoich zobowiązań, to oznacza to, że stan niewypłacalności już wystąpił. Nie należy zatem w takim wypadku czekać na upływ okresów wskazanych powyżej.

Jeżeli dłużnik nie stał się jeszcze niewypłacalny, ale jego sytuacja ekonomiczna wskazuje, że w niedługim czasie może utracić zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, to reagując odpowiednio wcześnie na problemy z płynnością może skorzystać ze ścieżki restrukturyzacji swojego przedsiębiorstwa. Oczywiście restrukturyzacja jest również możliwa dla dłużników, którzy już stali się niewypłacalni, choć jak wiadomo zazwyczaj lepsze rokowania na uzdrowienie swojego przedsiębiorstwa ma dłużnik, który na pojawiające się problemy zareagował z dużym wyprzedzeniem.

Celem postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości dłużnika przez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami. Układ stanowi swojego rodzaju ugodę między wierzycielami a dłużnikiem. Co do zasady dłużnik proponuje swoim wierzycielom zasady na jakich zamierza zaspokoić ich wierzytelności, a wierzyciele propozycje te w drodze głosowania akceptują, bądź nie. W grę może tu wchodzić m.in. częściowe umorzenie zobowiązań, rozłożenie na raty, odroczenie terminu płatności, czy konwersja wierzytelności na udziały lub akcje.

W przypadku postępowania sanacyjnego (jednego z rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych) restrukturyzacja polega również na przeprowadzeniu działań sanacyjnych, tj. czynności prawnych i faktycznych, które zmierzają do poprawy sytuacji ekonomicznej dłużnika i mają na celu przywrócenie dłużnikowi zdolności do wykonywania zobowiązań, przy jednoczesnej ochronie przed egzekucją.

Generalnie można zatem powiedzieć, iż restrukturyzacja pozwala dłużnikowi na zaspokojenie swoich wierzycieli i dalsze funkcjonowanie na rynku, w przeciwieństwie do upadłości, która polega na likwidacji majątku dłużnika i w zdecydowanej większości przypadków kończy się zakończeniem bytu gospodarczego danego podmiotu.

Prawo restrukturyzacyjne przewiduje cztery rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych:

1. postępowanie o zatwierdzenie układu
2. przyspieszone postępowanie układowe
3. postępowanie układowe
4. postępowanie sanacyjne

Postępowanie o zatwierdzenie układu jest najmniej ingerującym w strukturę przedsiębiorstwa i odbywa się w zasadzie poza sądem. Dłużnik zawiera z doradcą restrukturyzacyjnym umowę o sprawowanie nadzoru nad przebiegiem postępowania, samodzielnie zbiera głosy wierzycieli nad układem, a następnie składa wniosek o zatwierdzenie układu do sądu.

Przyspieszone postępowanie układowe jest jednym z najczęściej występujących postępowań restrukturyzacyjnych. Co do zasady powinno zakończyć się w ciągu kilku miesięcy. Wraz z otwarciem przyspieszonego postępowania układowego ustanawiany jest nadzorca sądowy, który wyraża zgodę na dokonywanie przez dłużnika czynności przekraczających zwykły zarząd. 

Postępowanie układowe nie cieszy się zbyt dużą popularnością wśród przedsiębiorców. Postępowanie układowe trwa dłużej niż przyspieszone postępowanie układowe i może być prowadzone jedynie w przypadku, w którym suma wierzytelności spornych dłużnika przekracza ponad 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem. W postępowaniu ustanawia się nadzorcę sądowego.

Postępowanie sanacyjne w statystykach prowadzonych postępowań restrukturyzacyjnych jest jednym z najliczniej prowadzonych. Charakteryzuje się głęboką restrukturyzacją przedsiębiorstwa  i trwa zwykle nie mniej niż 12 miesięcy. W postępowaniu sanacyjnym ustanawiany jest zarządca, a sam dłużnik może zostać pozbawiony prawa do wykonywania zarządu nad przedsiębiorstwem. W praktyce jednak dłużnikowi pozostawia się prawo do wykonywania zarządu nad całością lub częścią przedsiębiorstwa w zakresie nieprzekraczającym zwykłego zarządu, natomiast czynności zakres ten przekraczający podejmowane są przez zarządcę.

Wybór odpowiedniego postępowania restrukturyzacyjnego zależy od konkretnego przypadku i wymaga przeprowadzenia szczegółowej analizy prawnej i ekonomicznej przedsiębiorstwa. Dopasowanie odpowiedniego postępowania zależy od tego jak głęboko restrukturyzacja będzie prowadzona. 

Warto też podkreślić, że nie każde postępowanie będzie możliwe do przeprowadzenia wobec konkretnego dłużnika, gdyż dopuszczalność niektórych z nich zależy od udziału wierzytelności spornych. Jeśli suma takich wierzytelności nie przekracza 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem, to może być prowadzone postępowanie o zatwierdzeniu układu oraz przyspieszone postępowanie układowe. Jeśli suma wierzytelności spornych wartość tę przekracza, to dopuszczalne jest prowadzenie postępowania układowego. Natomiast postępowanie sanacyjne można prowadzić niezależnie od sumy wierzytelności spornych.  

To zależy od rodzaju postępowania. W postępowaniu o zatwierdzenie układu dłużnik ochrony takiej nie uzyskuje. W przyspieszonym postępowaniu układowym oraz w postępowaniu układowym ochrona przed egzekucją funkcjonuje w ograniczonym zakresie – dopuszczalne jest bowiem prowadzenie przez wierzyciela egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia (np. zabezpieczonej hipoteką nieruchomości, bądź maszyny obciążonej zastawem), choć i takie postępowania egzekucyjne można zawiesić na pewien okres. Postępowanie sanacyjne gwarantuje natomiast pełną ochronę przed egzekucją i to niezależnie, czy chodzi o egzekucję wierzytelności powstałych przed dniem otwarcia postępowania, czy też wierzytelności powstałych w jego trakcie.

Otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego (przyspieszonego układowego, układowego albo sanacyjnego) albo zatwierdzenie układu w postępowaniu o zatwierdzeniu układu pozwala na uchronienie się przed wszelkimi negatywnymi skutkami niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie. Należy jednak zwrócić uwagę, iż nie wystarczy w tym przypadku samo złożenie wniosku (jak w przypadku wniosku upadłościowego), a przynajmniej wydanie przez sąd nieprawomocnego postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego, bądź o zatwierdzeniu układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu.

Jeśli dłużnik wnioskujący o restrukturyzację jest już niewypłacalny, to do otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego musi zatem dojść w terminie 30 dni od momentu powstania stanu niewypłacalności. Nie zawsze możliwe jest tak szybkie uzyskanie rozstrzygnięcia sądu w przedmiocie otwarcia restrukturyzacji, stąd w praktyce często składa się równocześnie z wnioskiem restrukturyzacyjnym wniosek o ogłoszenie upadłości. Wniosek o ogłoszenie upadłości nie jest w tym przypadku rozpoznawany, jednak samo jego złożenie w terminie pozwala na uchronienie się przed konsekwencjami, o których piszemy w pkt 14. W oczywiście lepszej sytuacji jest przedsiębiorca zagrożony niewypłacalnością, gdyż w jego przypadku termin na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości nie rozpoczął jeszcze biegu. 

Zasadniczą korzyścią dla kondycji samego przedsiębiorstwa jest fakt, iż restrukturyzacja pozwala na „zamrożenie” zobowiązań powstałych przed dniem otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego i ich spłatę na warunkach, które co do zasady proponuje dłużnik. Zaspokojeniu na warunkach przyjętego układu podlegać będą również odsetki powstałe przed dniem otwarcia postępowania, jak i w jego trakcie. 

W zależności od konkretnego postępowania restrukturyzacyjnego dłużnik otrzymuje również m.in. ochronę przed egzekucją oraz gwarancję, że kluczowe dla działalności przedsiębiorstwa umowy nie zostaną wypowiedziane. Z drugiej strony możliwe jest wypowiedzenie przez dłużnika nierentownych kontraktów oraz przeprowadzenie redukcji zatrudnienia na zasadach, na jakich redukcję tę prowadzi się w upadłości.

Zgodnie z art. 74 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata sądowa od wniosku o zatwierdzenie układu po samodzielnym zbieraniu głosów albo otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego wynosi 1.000 zł. 

Oprócz tego wnioskodawca może zostać zobowiązany do uiszczenia zaliczki na wydatki w toku postępowania w wysokości jednokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Wysokość tego wynagrodzenia w III kwartale 2019 r. wyniosła 5.148,07 zł.

Zaliczka jest obligatoryjna  przy wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego. W przypadku postępowania układowego i sanacyjnego do uiszczenia zaliczki może dłużnika zobowiązać sąd. W postępowaniu o zatwierdzenie układu zaliczka nie występuje.

Obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spoczywa na przedsiębiorcy prowadzącym działalność gospodarczą indywidualnie bądź w ramach spółki cywilnej. 

Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek ten spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. Obowiązany ten ciąży na każdym członku zarządu niezależnie od sposobu reprezentacji bądź sprzeciwu innego członka zarządu.

W przypadku ustanowienia zarządu sukcesyjnego obowiązek zgłoszenia wniosku upadłościowego spoczywa na zarządcy sukcesyjnym.

Wniosek o ogłoszenie upadłości należy zgłosić nie później, niż w terminie 30 dni od dnia powstania stanu niewypłacalności.

Zgodnie z art. 74 pkt 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata sądowa od wniosku o ogłoszenie upadłości wynosi 1.000 zł. 

Oprócz tego wnioskodawca musi uiścić zaliczkę na wydatki w toku postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości w wysokości jednokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Wysokość tego wynagrodzenia w III kwartale 2019 r. wyniosła 5.148,07 zł.

Tak. Zgodnie z art. 20 ust. 1 prawa upadłościowego wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć każdy z wierzycieli osobistych dłużnika. Ustawa wprowadza ponadto pewne ułatwienia dla wierzyciela starającego się o ogłoszenie upadłości swojego dłużnika. Wierzyciel nie musi podawać we wniosku wielu szczegółowych informacji na temat majątku, zobowiązań, czy postępowań sądowych i egzekucyjnych dłużnika, a swoją wierzytelność wobec dłużnika powinien jedynie uprawdopodobnić.

Zaniechanie obowiązkowi terminowego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości mogą być dla przedsiębiorcy bardzo dotkliwe. Na odpowiedzialność odszkodowawczą wobec wierzycieli narażają się w szczególności członkowie kadry zarządzającej. Odpowiedzialność tę statuuje art. 21 ust. 3 p.u., art. 299 Kodeksu spółek handlowych. W grę wchodzi również odpowiedzialność podatkowa z art. 116 Ordynacji podatkowej, a także odpowiedzialności karna, o której mów art. 586 Kodeksu spółek handlowych. Nieterminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości może również doprowadzić do  orzeczenia na podstawie art. 373 p.u. zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej, pełnienia funkcji w organach spółek, a także reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia.