Niniejszy artykuł został poświęcony zasadzie czystych rąk na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[i]. Choć jest to zasada nieskodyfikowana, a więc jej źródeł należy dopatrywać się w dorobku doktryny oraz orzecznictwa, znajduje szerokie zastosowanie w ramach polskiego porządku prawnego, stanowiąc wyraz idei słuszności, będącej – jako kategoria leżąca u podstaw prawa cywilnego – jedną z najważniejszych dyrektyw sędziowskiego orzekania[ii]. Ze względu na spektrum oddziaływania zasady czystych rąk – dla jej najlepszego zrozumienia w zakresie przedmiotowym niniejszego artykułu – warto jego lekturę poprzedzić wpisem z dnia 4 grudnia 2019 r. (zob: TU)
Zasada czystych rąk została zaadaptowana do polskiego porządku prawnego z prawa anglosaskiego, w ramach którego wyrażona jest ona w sięgającej początków XVIII w. paremii he [or she] who comes into equity must come with clean hands, a więc kto dochodzi sprawiedliwości, sam powinien jej przestrzegać[iii] – choć sama reguła sięga czasów antyku[iv]. Wyróżnia się dwa fundamentalne powody dla jej stosowania, a mianowicie (1) integralność sędziowską oraz (2) wspieranie sprawiedliwości. Zgodnie z pryncypium integralności sędziowskiej podnosi się, że umożliwienie powodowi „z nieczystymi rękoma” dochodzenia roszczeń budzi wątpliwości co do wymiaru sprawiedliwości zapewnianego przez system sądowniczy[v]. Jest to zatem dyrektywa mająca na celu ochronę instytucji sędziego. Wspieranie sprawiedliwości wyraża się przez uniemożliwianie działającemu niesprawiedliwie korzystania z owoców jego działania lub, inaczej mówiąc, powoduje ona, że działający niesprawiedliwie ponosi konsekwencje własnych działań[vi].
Przykładem zastosowania zasady czystych rąk na gruncie prawa anglosaskiego jest sprawa Worden v. California Fig Syrup Company[vii], w ramach której spór dotyczył syropu figowego, mającego mieć zdrowotne właściwości (m.in. mającego leczyć zaparcia, ale też działać na wiele innych dolegliwości wynikających od słabego stanu wątroby, nerek, żołądka lub jelit), którego promocją i sprzedażą zajmował się powód oraz względem którego bardzo zbliżony produkt wprowadził na rynek pozwany, wprowadzając – według powoda – w błąd konsumentów i narażając powoda na wysokie straty. Opierając się na fakcie, iż sprzedawany przez powoda syrop figowy w rzeczywistości nie zawiera w ogóle soku figowego lub fig w jakiejkolwiek formie, ale składa się z powszechnego wówczas środka przeczyszczającego jako podstawy wraz z pewnymi środkami aromatycznymi, amerykański Sąd Najwyższy orzekł, że w przypadku, gdy właściciel znaku towarowego występuje z powództwem o nakazanie powstrzymania się przez pozwanego od naruszeń dotyczących formułowania niezgodnych z prawdą oświadczeń, istotnym jest, aby powód sam – w zakresie swojego znaku towarowego, reklam czy w ogóle działalności gospodarczej – nie formułował takich oświadczeń. Jeśli powód wprowadza w błąd co do dobra, którego ochrony się domaga, traci prawo do ubiegania się o ochronę ze strony sądu. Kiedy ponadto jakikolwiek symbol lub oznaczenie zgłoszone jako znak towarowy jest tak skonstruowane lub sformułowane, że stanowi lub zawiera wyraźne, nieprawdziwe twierdzenie, powód nie może korzystać z jego ochrony, innymi słowy – nie zachowuje on swojego prawa do wyłącznego korzystania z takiego symbolu lub oznaczenia.
W polskiej praktyce prawnej zasada czystych rąk znajduje swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w stosowaniu art. 5 k.c., gdzie zarówno doktryna[viii], jak i orzecznictwo[ix], podnoszą, że w związku z zasadami słuszności na nadużycie prawa nie może powoływać się podmiot, który sam zachowuje się w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Powodem tego jest prewencyjno–wychowawczy charakter art. 5 k.c., który wymaga brania pod uwagę odnoszenia się stron stosunku prawnego do powinności przestrzegania zasad współżycia społecznego, wskutek czego wnioskuje się, iż osoba zachowująca się w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego nie zasługuje na ochronę wynikającą z art. 5 k.c.[x] Zgodnie z tym wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie, podkreślając dodatkowo, iż im cięższe jest naruszenie zasad współżycia społecznego, im większy jest stopień złej woli, im bardziej oczywiste lekceważenie prawa i współżycia sąsiedzkiego, tym bardziej zdecydowana musi być reakcja przeciwko naruszającemu, a nie przeciwko ofierze naruszeń[xi].
W doktrynie podnosi się, co więcej, że zasada czystych rąk powinna być uwzględniana w każdym wypadku, kiedy stosowana jest instytucja zakorzeniona w zasadach słuszności lub której regulacja odwołuje się do zasad słuszności, zasad współżycia społecznego lub dobrych obyczajów, nawet jeśli nie rozważa się nadużycia prawa podmiotowego[xii]. Jest to wyraz ogólnej zasady prawa prywatnego dotyczącej respektowania zasad słuszności, w szczególności aktualnej w przypadkach wyrokowania przez sędziego w ramach swobodnej oceny.
I tak, rzeczywiście zasada czystych rąk jest szeroko stosowana w polskim porządku prawnym, dajmy na to: w prawie zobowiązań[xiii], prawie autorskim[xiv], prawie ubezpieczeniowym[xv], prawie administracyjnym[xvi], a szczególnie często w prawie pracy[xvii].
Podkreśla się, że zasada czystych rąk nie może być stosowana mechanicznie ani prowadzić do uproszczeń, ale konieczne jest zapoznanie się z całokształtem okoliczności danej sprawy[xviii]. Nie jest w każdym wypadku tak, że naruszenie zasad współżycia społecznego przez jedną ze stron w każdych okolicznościach musi ona prowadzić do niemożliwości skorzystania przez tę osobę z ochrony zapewnianej przez art. 5 k.c. W takiej sytuacji istotny jest stopień oraz okoliczności naruszenia zasad współżycia społecznego każdej ze stron, a w gruncie rzeczy również motywy, przyczyny, stopień naganności, a nawet okoliczność działania w postaci reakcji na zachowanie drugiej strony[xix]. Również w doktrynie podkreśla się, że rozstrzygnięcie przy zastosowaniu zasady czystych rąk powinno być poprzedzone wyważeniem oceny zachowania stron[xx].
Odnosząc powyższe rozważania do u.z.n.k., należy stwierdzić, iż – skoro ustawa w art. 3 ust. 1 odwołuje się do dobrych obyczajów, to w każdym wypadku należy – rozpatrując na jej gruncie dany stan faktyczny – uwzględniać zasadę czystych rąk. Po rozważeniu całokształtu okoliczności stanu faktycznego może to prowadzić do wniosku w postaci odmowy udzielenia ochrony stronie zarzucającej nieuczciwą konkurencję w oparciu o klauzulę dobrych obyczajów, jeśli ona sama dopuściła się w tym względzie naruszenia dobrych obyczajów, dlatego że takie stanowisko znajduje swoje poparcie w zasadach słuszności. Jak już wspomniano powyżej, na gruncie u.z.n.k. dopuszczalne jest stosowanie art. 5 k.c., w ramach którego zasada czystych rąk znajdzie analogiczne zastosowanie. Biorąc jednak pod uwagę dyrektywalny sens zasady, w każdym wypadku kluczowe będzie ujęcie sytuacjonistyczne, a więc uwzględnienie proporcjonalności naruszeń dobrych obyczajów lub zasad współżycia społecznego. Warto jeszcze podkreślić, że ciężar dowodu ciąży na osobie wskazującej stan naruszenia dobrych obyczajów lub zasad współżycia społecznego, a więc w omawianej sytuacji, w zakresie ich naruszenia przez powoda – na pozwanym.
Na pewno zasada czystych rąk stanowi użyteczny oręż w kontekście sporów w sprawach o nieuczciwą konkurencję[xxi].
[i] Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dalej jako: „u.z.n.k.”)
[ii] Tak trafnie o słuszności A. Górski, Słuszność w orzekaniu sędziego cywilisty, 2014
[iii] Przekład autora
[iv] T. Leigh Anenson, Announcing the Clean Hands Doctrine, UCDL Rev. 51, 2017 r. s. 1837; dla lepszego zrozumienia zasady czystych rąk na gruncie prawa anglosaskiego Zob. The Meaning of ‘Clean Hands’ in Equity.” Harvard Law Review, vol. 35, no. 6, 1922, pp. 754–757. JSTOR, www.jstor.org/stable/1328898.
[v] Ibidem, s. 1845
[vi] ibidem
[vii] Worden v. California Fig Syrup Co., 187 U.S. 516 (1903)
[viii] Zob. m.in. Art. 5 [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 9, Warszawa 2019. Nb. 13. wraz z przytoczonym tam orzecznictwem. Dostęp: Legalis; Art. 5 [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Warszawa 2018, wyd. 9. Nb. 24. wraz z przytoczonym tam orzecznictwem. Dostęp: Legalis.
[ix] Zob. m.in. wyr. SN z dnia 09.03.1972 r., III CRN 566/71; wyr. SN z dnia 04.01.1979 r., III CRN 273/78; wyr. SA w Poznaniu z dnia 20.02.2013 r., I ACa 1178/12; wyr. SN z dnia 12.06.2013, II CSK 632/12; wyr. SA w Łodzi z dnia 12.03.2014 r., I ACa 1182/13; wyr. SN z dnia 11.05.2016 r., PK 134/15; wyr. SA w Gdańsku z dnia 12.10.2016 r., III APa 22/16; wyr. SA w Warszawie z dnia 07.06.2018 r., V ACa 521/17
[x] Wyr. SN z dnia 09.03.1972 r., III CRN 566/71
[xi] Wyr. SA w Krakowie z dnia 30.11.2018 r., I ACa 63/18
[xii] Art. 1 [w:] K. Osajda (red.), Ustawa o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych. Komentarz, 2018 r., Dostęp: Legalis
[xiii] Wyr. SA w Łodzi z dnia 16.04.2013 r., I ACa 1453/12; wyr. SN z dnia 19.04.2018 r., I CSK 765/17
[xiv] Art. 78 [w:] A. Michalak (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2019. Nb. 5. Dostęp: Legalis
[xv] Art. 43 [w:] J. Miaskowski, K. Niezgoda, P. Skawiński, Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012. Nb. 8. Dostęp: Legalis
[xvi] Wyr. NSA z dnia 22.06.2012 r., II FSK 2466/10
[xvii] Wyr. SN z dnia 11.05.2016 r., I PK 134/15; wyr. SN z dnia 27.11.2018 r., I PK 246/17
[xviii] Wyr. SN z dnia 20.01.2011 r., I PK 135/10; wyr. SN z dnia 05.07.2012 r., I PK 58/12; wyr. SN z dnia 11.05.2016 r., I PK 134/15
[xix] ibidem
[xx] M. Pyziak-Szafnicka, Nakaz powściągliwego stosowania art. 5 KC; uwzględnienie okoliczności konkretnego wypadku; zasada czystych rąk [w:] M. Safjan (red.), Prawo cywilne – część ogólna. System Prawa Prywatnego tom 1, 2012, Dostęp: Legalis
[xxi] W celach zgłębienia orzecznictwa w sprawach dotyczących nieuczciwej konkurencji por. wyr SO z dnia 25.09.2009 r., XXII GWzt 8/09; wyr. SA z dnia 15.02.2011, I ACa 852/10; wyr. SA z dnia 29.05.2013, I ACa 442/13; wyr. SN z dnia 21.03.2017, I CSK 303/16; wyr. SA z dnia 24.08.2017, V ACa 489/16
