Dyrektywa 2017/1564 z dnia 13 września 2017 r.[1] (dalej: dyrektywa) została wdrożona przez Parlament oraz Radę Europejską w wyniku podpisania przez Unię Europejską Traktatu z Marrakeszu z 2014 r. Traktat ten, jak i sama dyrektywa mają na celu zapewnienie lepszego dostępu do książek oraz materiałów drukowanych osobom z dysfunkcjami, tj. tzw. beneficjentom.
Kim jest beneficjent?
Beneficjenci to osoby, które są niewidome, mają poważne i nie poddające się korekcji wady wzroku, są niepełnosprawne fizycznie oraz mają inne problemy oraz schorzenia, które uniemożliwiają lub mocno utrudniają im zapoznanie się ze słowem pisanym. Już lata temu zaobserwowano prawny problem z dostępem beneficjentów do książek, jako że często prawa autorskie chroniące utwory uniemożliwiały przekształcenie ich do formatu dostępnego osobom z trudnościami w czytaniu.
Co ma ułatwić dyrektywa?
Wdrożenie omawianej dyrektywy miało na celu zwiększenie dostępu do materiałów, w szczególności źródeł wiedzy, poprzez utworzenie wyjątków od ogólnie obowiązującego monopolu praw autorskich majątkowych. Obowiązujące od końca 2018 roku regulacje pozwalają udostępniać kopie utworów w formatach dostępnych dla beneficjentów.
Europejskiemu ustawodawcy zależało na ułatwieniu sytuacji osób z niepełnosprawnościami, przy jednoczesnym zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony podmiotów uprawnionych. Takie rozwiązanie pozostaje w zgodzie z założeniami rynku wewnętrznego, promuje innowacyjność, twórczość oraz handel transgraniczny. Dążenie do poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej osób z niepełnosprawnościami, stanowi także jeden z najważniejszych postulatów Unii Europejskiej (patrz: Karta praw podstawowych Unii Europejskiej).
Konkretnie, wzmiankowane przepisy pozwalają beneficjentom oraz podmiotom uprawnionym na robienie kopii utworów bez potrzeby uzyskania pozwolenia od właścicieli praw autorskich majątkowych, w formie wyjątku do prawa autorskiego.
Jednocześnie dozwolony użytek wprowadzony na podstawie dyrektywy ma zapewnić beneficjentom dostęp do materiałów, przy zastrzeżeniu, że nie może naruszać integralności utworu ani sprzeciwiać się normalnemu korzystaniu z utworu – chyba że byłyby to zmiany w formacie konieczne dla wygody beneficjentów.
Dyrektywa kładzie też nacisk na transgraniczną dostępność utworów, tak by beneficjenci w każdym państwie członkowskim UE mogli korzystać z utworów w odpowiednich dla siebie formatach. Zgodnie z dyrektywą, Państwa mają na zasadzie dobrowolności zbierać dane kontaktowe upoważnionych podmiotów pracujących z utworami oraz beneficjentami oraz przekazywać je Komisji Europejskiej w celu udostępnienia w centrali internetowej. Przepisy te są specjalnie wykreowane, by zapewnić ogólny dostęp do utworów każdemu beneficjentowi nie tylko w krajach członkowskich ale i w całej Unii.
Wdrożenie dyrektywy w polskim ustawodawstwie
Aby usprawnić system rozpowszechniania utworów, przy jednoczesnej ochronie praw do utworów, państwa członkowskie miały obowiązek wprowadzić odpowiednie przepisy, żeby zapewnić, że uprawnione przedmioty rozpowszechniają utwory tylko beneficjentom i wyłącznie w dozwolonych formatach. Przepisy te mają zniechęcić do nielegalnego rozpowszechniania oraz zachęcić do utrzymania należytej staranności przy pracy z utworami.
W Polsce, przepisy dyrektywy zostały wprowadzone w Oddziale 3a ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Regulacje wprowadzające dyrektywę do krajowego ustawodawstwa kładą większy nacisk na wymaganiach, które musi spełnić beneficjent m.in. nakładając na niego obowiązek okazania oświadczenia o niepełnosprawności w celu otrzymania dostępu do utworu. Polska wprowadziła także obowiązek prowadzenia aktualizowanego spisu utworów w dostępnych formatach przez upoważnione podmioty.
Zarówno w dyrektywie jak i w oddziale 3a ustalono, że żadne umowy nie mogą ograniczać możliwości beneficjentów kopiowania utworów oraz ich rozpowszechniania przez upoważniony podmiot. W polskich przepisach nie zawarto wskazań na temat umożliwiania transgranicznej wymiany utworów oraz informacji na temat ich dostępności, poza obowiązkiem prowadzenia spisu utworów przez upoważnione podmioty. Nie jest to konieczne ze względu na istniejące przepisy unijne, jednak taka redakcja rodzi pewne wątpliwości na temat realizacji wymian informacyjnych w praktyce.
W art. 35e wprowadzono też ust. 2, który pozwala Ministrowi do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego weryfikować, czy podmiot działający z utworami jest tak naprawdę podmiotem upoważnionym. W oddziale 3a tak jak w dyrektywie, zapewnia się, że uprawniony podmiot zachowuje należytą staranność w traktowaniu utworów i upublicznia informacje na temat utworów, które posiada.
Można stwierdzić, że polscy ustawodawcy w sposób dokładny wdrożyli zawartość dyrektywy do polskiego prawa. Zachowano należytą ochronę dla utworów, autorów oraz praw autorskich, ale przy tym zezwolono na użytkowanie z utworów osobom, które dotychczas miały ograniczone możliwości pracowania z tekstami wyrażonymi słowem pisanym. Czas natomiast pokaże, czy omówione przepisy są wystarczające by osiągnąć wyróżnione cele, zarówno na skali państwowej jak i europejskiej.
Zdjęcie Kranich17 z Pixabay
[1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1564 z dnia 13 września 2017 r. w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z określonych utworów i innych przedmiotów chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi z korzyścią dla osób niewidomych, osób słabowidzących lub osób z niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi zapoznawanie się z drukiem oraz w sprawie zmiany dyrektywy 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym
