Wśród polskich przedsiębiorców wciąż popularne jest prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki cywilnej1. I choć ta forma działalności wydaje się wiązać z najmniejszą liczbą formalności to w ujęciu prawnym na próżno szukać jednolitego stanowiska w zakresie szczegółów jej funkcjonowania. Wynikiem tego jest często spotykana niepewność wspólników co do przysługujących im praw. Jednym ze szczególnie problematycznych obszarów jest sytuacja, w której wspólnik, który zobowiązał się w ramach umowy spółki do wniesienia wkładu w postaci dostarczenia utworu w rozumieniu prawnoautorskim, spóźnia się z wykonaniem zobowiązania. Co mogą zrobić wspólnicy? Czy mogą każdorazowo odstąpić od umowy? Czy mogą rozwiązać umowę? Czy mogą wykluczyć ze spółki wspólnika w zwłoce?
Umowa między wspólnikami spółki cywilnej
W celu rozstrzygnięcia zasygnalizowanych wątpliwości należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że pisząc o „spółce cywilnej”, powinniśmy mieć na myśli jedynie umowę między wspólnikami. W ramach tejże umowy nie powstaje żaden podmiot, a więc innymi słowy jest to stosunek prawny niepodmiototwórczy (inaczej niż w przypadku np. spółki jawnej czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), w ramach którego wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony. Ponieważ spółka cywilna nie posiada podmiotowości prawnej, nie może być podmiotem praw ani obowiązków, a tym samym nie może nabyć własności. Wspólnicy, zawierając umowę spółki cywilnej i obligując się do wniesienia pewnych wkładów „do spółki”, kreują zobowiązanie do wniesienia np. rzeczy lub praw do majątku wspólnego powstającego między wspólnikami wskutek wykonywania umowy spółki. Innymi słowy własność spółki to własność wspólników (tzw. współwłasność łączna). Warto o tym pamiętać choćby dlatego, że kodeks cywilny w obrębie przepisów dotyczących spółki cywilnej nie zachowuje konsekwentności terminologicznej, co czasami może wprowadzać w błąd.
Wkład wspólnika do spółki
Wkładem wspólnika do spółki może być świadczenie usług, prawo własności rzeczy, ale też inne prawa, w tym majątkowe prawo autorskie. W realiach obrotu gospodarczego, w związku z istotnym wzrostem świadomości przedsiębiorców w zakresie własności intelektualnej, jest to bardzo użyteczna i często spotykana sytuacja.
Kwestia rozstrzygania problemów dotyczących wkładów uregulowana jest w przepisach spółki w kodeksie cywilnym2. Stosownie do art. 862 k.c. jeżeli wspólnik zobowiązał się wnieść do spółki własność rzeczy, do wykonania tego zobowiązania, jak również do odpowiedzialności z tytułu rękojmi oraz do niebezpieczeństwa utraty lub uszkodzenia rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży. Jeżeli rzeczy mają być wniesione tylko do używania, stosuje się odpowiednio w powyższym zakresie przepisy o najmie. Odesłania wskazane w przytoczonym przepisie należy uważać za wyliczenie instrukcyjne (przykładowe), niezamykające drogi na zastosowanie innych przepisów3. W ocenie autora niniejszego artykułu w odniesieniu do przedmiotów majątkowych praw autorskich, w odniesieniu do utworów dopiero mających powstać czy też nieukończonych4 zastosowanie znajdzie m.in. art. 54 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych5. Stosownie do tego przepisu twórca jest obowiązany dostarczyć utwór w terminie określonym w umowie, a jeżeli termin nie został oznaczony – niezwłocznie po ukończeniu utworu. Jeżeli twórca nie dostarczył utworu w przewidzianym terminie, zamawiający może wyznaczyć twórcy odpowiedni dodatkowy termin z zagrożeniem odstąpienia od umowy, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić. Istotnym jest ponadto, że przepis ten znajdzie zastosowanie także w przypadku zwykłego opóźnienia dłużnika, a nie jedynie zwłoki (tj. zawinionego opóźnienia). Poza tym szczegółowa problematyka dostępnych do zastosowania przepisów do sporów między wspólnikami spółki cywilnej jest bardzo szeroka, wobec czego nie jest celowym wyczerpujące jej omawianie w niniejszym artykule6.
Case study
Załóżmy zatem sytuację, w której Wspólnik A zawiera umowę spółki cywilnej ze Wspólnikiem B oraz Wspólnikiem C. Wspólnicy pragną wprowadzić na rynek nowy produkt w postaci zdalnie sterowanych czajników elektronicznych. Owe czajniki miałyby działać w połączeniu z drzwiami od sypialni. Kiedy właściciel czajnika otwierałby drzwi od sypialni, czajnik automatycznie pobierałby wodę ze zbiornika i zagotowywał ją, a właściciel mógłby cieszyć się czasem oszczędzonym na zagotowywaniu wody. Wspólnik A zobowiązuje się do wniesienia wkładu w postaci majątkowych praw autorskich do utworu w postaci oprogramowania odpowiadającego za funkcjonowanie zdalnych czajników (tzn. m.in. ich współpracę z drzwiami od sypialni), Wspólnik B zobowiązuje się do wniesienia kapitału koniecznego na zakup materiałów potrzebnych do skonstruowania produktu, a Wspólnik C zobowiązuje się do świadczenia usług na rzecz spółki w postaci skonstruowania odpowiedniej ilości czajników. Wspólnik A nie wywiązuje się ze swojego zobowiązania i nie wnosi wkładu. Być może Wspólnika A przerosło zadanie sporządzenia stosownego oprogramowania na czas, nie potrafi sprawnie zaprogramować czajników. W międzyczasie Wspólnik B mógł już dokonać pewnych zakupów, a Wspólnik C mógł już przystąpić do wstępnej konstrukcji czajników. Co mogą zrobić Wspólnik B i Wspólnik C?
- W pierwszej kolejności wspólnicy mogą domagać się wykonania właściwego zobowiązania. Skoro Wspólnik A zobowiązał się do wniesienia majątkowych praw autorskich do spółki, to powinien to zrobić i wspólnicy mają prawo żądać podjęcia czynności. W tym celu Wspólnicy B i C mogą wyznaczyć Wspólnikowi A dodatkowy termin z zagrożeniem odstąpienia od umowy (art. 54 § 2 pr.aut. w zw. z art. 862 k.c.). Pojęcie „z zagrożeniem odstąpienia od umowy” należy rozumieć odpowiednio dla stosunku prawnego (wielostronnego, niewzajemnego) o charakterze ciągłym występującego pomiędzy wspólnikami spółki. Co do zasady będzie to oznaczało możliwość skorzystania z opisanego poniżej trybu żądania rozwiązania spółki przez sąd (art. 54 § 2 pr.aut. w zw. z art. 874 § 1 k.c.), niemniej w tym celu konieczne będzie, aby opóźnienie (zwłoka) Wspólnika A wpisywała się w przesłankę „ważnych powodów” (jako że sąd może rozwiązać spółkę jedynie z ważnych powodów). Nie musi tak być w każdym przypadku. Dany utwór mógłby mieć znaczenie marginalne dla funkcjonowania spółki.
- Wspólnicy B i C mogliby też rozważyć wypowiedzenie swojego udziału bez zachowania terminu wypowiedzenia, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony (art. 869 k.c.). Dla wypowiedzenia bez zachowania terminów wypowiedzenia również wymaga się „ważnych powodów”, jednak rozumianych inaczej niż w przypadku rozpatrywania możliwości rozwiązania spółki przez sąd. Mowa tu o „ważnych powodach”, które w konkretnym stanie faktycznym i przy wyważeniu wchodzących w grę interesów stron, uniemożliwiają wspólnikowi dalsze pozostawanie w spółce aż do upływu umówionego czasu trwania spółki albo trwania wypowiedzenia, bądź też czynią je nadmiernie uciążliwym7. Przede wszystkim należy stwierdzić, że wspólnik nie mógłby skorzystać z takiego wypowiedzenia, jeśli zaktualizowaniu uległyby „ważne powody” dla rozwiązania spółki przez sąd8. Dlatego w związku z omawianym stanem faktycznym, wynikłym z niewłaściwego wykonania zobowiązania przez Wspólnika A, taka sytuacja wystąpiłaby rzadko. Przykładowo Wspólnik C mógłby wypowiedzieć umowę bez zachowania terminów wypowiedzenia, jeśli w związku z istotnym poziomem stresu spowodowanym sytuacją wywołaną przez Wspólnika A, Wspólnik C popadłby w ciężki stan zdrowotny, wobec czego nie mógłby kontynuować swojej działalności w ramach spółki.
- Jeżeli wskutek zwłoki Wspólnika C świadczenie straciłoby dla Wspólników B i C znaczenie (całkowicie lub w przeważającym stopniu) mogliby oni go nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 477 § 2 w zw. z art. 862 k.c.)9.
- Jeśli w wyniku zwłoki Wspólnika A (czy też w ogóle niewykonania zobowiązania) Wspólnicy B i C ponieśli stratę, mogą wystąpić przeciwko Wspólnikowi A z roszczeniem o odszkodowanie (art. 477 § 1 w zw. z art. 471 w zw. z art. 862 k.c.)10. Wszakże strata Wspólników B i C, wynikła np. z niemożliwości terminowego wywiązania się z innego zobowiązania spółki albo z utraty kontrahenta, jest wynikiem niewywiązania się ze zobowiązania Wspólnika A.
- Wydaje się, że Wspólnicy B i C mogliby wystąpić do sądu z żądaniem upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt Wspólnika A (art. 480 § 1 k.c. w zw. z art. 862 k.c.), ponieważ sporządzenie omawianego oprogramowania funkcjonowania opisanych czajników elektronicznych nie wymaga szczególnych, właściwych tylko Wspólnikowi A zdolności11.
- Najdalej idącym środkiem jest możliwość żądania przez wspólników rozwiązania spółki przez sąd (art. 54 § 2 pr.aut. w zw. z art. 874 § 1 k.c.). Taka sytuacja będzie miała miejsce, jeśli zaistnieje „ważny powód”, objawiający się w co do zasady w braku interesu wspólników w dalszym trwaniu spółki, a więc np., jeśli ze względu na opóźnienie Wspólnika A inwestycja straciłaby sens dla Wspólników B i C, ponieważ zmieniłyby się realia rynkowe (na rynku zbiegiem okoliczności pojawiły się już podobne czajniki i odniosły sukces) albo wspólnicy utraciliby finansowanie zewnętrzne. Ważny powód może objawiać się tylko po stronie jednego wspólnika (jak w przypadku Wspólnika A), jeśli dotyczy interesu wszystkich pozostałych12. Rozwiązanie spółki przez sąd nie wyklucza możliwości dochodzenia przez Wspólników B i C odszkodowania od Wspólnika A (art. 477 § 2 w zw. z art. 476 zd. 2 w zw. z art. 862 k.c.), natomiast Wspólnicy B i C powinni w pierwszej kolejności odmówić przyjęcia wnoszonego wkładu, a dopiero w następnej kolejności wystąpić do sądu o rozwiązanie spółki13.
Podsumowanie
Z powyższego wynikają niewątpliwie przynajmniej trzy wnioski. Po pierwsze, Wspólnicy B i C mieliby szereg możliwości wynikłych z działania Wspólnika A, nie pozostają oni bezradni wobec jego opóźnienia (zwłoki) z wniesieniem wkładu w postaci dostarczenia utworu w rozumieniu prawnoautorskim. Po drugie (i wydaje się, że ważniejsze), rozeznanie się w sytuacji dla Wspólników B i C wymagałoby szerokiej analizy ich praw i obowiązków na gruncie konkretnego stanu faktycznego. W końcu, po trzecie, powyższe rzuca trochę światła na to, dlaczego skąpa i nieprecyzyjna regulacja dotycząca spółki cywilnej powoduje efekt konfuzji nie tylko wśród przedsiębiorców, ale również wśród prawników.
1 Według publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny Zmian strukturalnych grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON, 2019 r. w Polsce funkcjonuje ok. 291 tys. spółek cywilnych.
2 Ustawa – Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (dalej jako „k.c.”).
3 W celu zapoznania się z szerokim uzasadnieniem tej tezy oraz w ogólności opracowaniem w zakresie przepisów regulujących skutki naruszenia zobowiązań z umowy spółki cywilnej zob. R. Szyszko, Rozdział II. Środki ochrony prawnej w przypadku naruszenia umowy spółki – zagadnienia ogólne [w:] Umowy wspólników, inwestycyjne, konsorcja, joint-venture i inne podtypy spółki cywilnej – środki ochrony prawnej w przypadku naruszenia przez uczestnika, Warszawa 2019. Dostęp: Legalis.
4 W doktrynie przyjmuje się, że przywołany przepis znajduje zastosowanie jedynie w odniesieniu do umów zobowiązujących do stworzenia utworu, a nie do kontraktów obligujących do przeniesienia praw autorskich do dzieł autorskich już istniejących w chwili ich zawierania, tak Art. 54 [w:] A. Pązik, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, [red.] R. Markiewicz, Warszawa 2021. Nb 4. Dostęp: LEX.
5 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako „pr.aut.”). Dla analizy relacji między art. 54 pr.aut. a przepisami k.c. zob. Art. 54 [w:] A. Pązik, op. cit. Ponadto autor artykułu podziela wnioski zawarte w art. 862 [w:] R. Szyszko, Kodeks cywilny. Tom III. Komentarz. Art. 627–1088. Wyd. 2, [red.] M. Gutowski, Warszawa 2019. Nb 2. Dostęp: Legalis., zgodnie z którymi art. 862 k.c. stanowi szczególną regułę interpretacyjną. Stosownie do tej reguły w pierwszej kolejności należy stosować przepisy części ogólnej zobowiązań, a następnie stosowne regulacje części szczególnej zobowiązań dotyczące typu umowy najbardziej zbliżonego konstrukcyjnie do danego typu zobowiązania. W tym ujęciu art. 54 pr.aut. stanowi lex specialis wobec przepisów k.c., w tym części przepisów regulujących umowę o dzieło.
6 Zob. szeroką analizę wskazanego zagadnienia [w:] R. Szyszko, Rodział II… wraz z przytoczoną tam literaturą.
7 Art. 869 [w:] A. Szajkowski, Prawo spółek osobowych. System Prawa Prywatnego, tom 16, 2016, Nb 169. Dostęp: Legalis.
8 Wniosek ten znajduje swoje uzasadnienie w okoliczności, że rozwiązanie spółki przez sąd jest rozwiązaniem o bardziej doniosłych skutkach, a ponadto wspólnik wypowiadający umowę byłby w uprzywilejowanej pozycji wobec sytuacji wspólników żądających rozwiązania spółki, zob. R. Szyszko, Rozdział II…, VI Uprawnienie do wystąpienia ze spółki (art. 869 KC).
9 Art. 54 pr.aut. [w:] A. Gołaszewska, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, [red.] W. Machała, R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, Nb 12 Dostęp: LEX.; Art. 54 pr.aut. [w:] T. Targosz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, [red.] D. Flisak, Warszawa 2015, Nb 17. Dostęp: LEX.
10Art. 54 pr. aut. [w:] T. Targosz, op. cit., Nb 24.
11Tak Art. 54 pr.aut. [w:] K. Gliściński, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, [red.] A. Michalak, Warszawa 2019, Nb 20. Dostęp: Legalis wraz z przywołaną tam literaturą; niemniej kwestia jest kontrowersyjna w doktrynie i pojawiają się stanowiska odrębne, dla przykładu zob. art. 54 pr.aut. [w:] A. Pązik, op. cit., Nb 23.
12 Art. 874 [w:] R. Uliasz, Kodeks cywilny. Komentarz, [red.] M. Załucki, Wyd. 2, Warszawa 2019, Nb 15. Dostęp: Legalis. Niektórzy autorzy odnoszą się do możliwości wykluczenia wspólnika przy zastosowaniu per analogiam art. 63 § 2 Kodeksu spółek handlowych, tak w przekonujący sposób R. Szyszko, Rozdział IV. Naruszenie zobowiązania do wniesienia wkładu [w:] Umowy wspólników…; podobnie, argumentując za użytecznością takiego stanowiska, choć sceptycznie ze względu na ograniczone możliwości analogii na tle prawa postępowania cywilnego Art. 874 [w:] A. Szajkowski, op. cit., Nb 965. Choć autor niniejszego artykułu podziela przytoczone stanowisko de lege ferenda, to wydaje się, że na gruncie obowiązującego stanu prawnego niemożliwe jest zastosowanie per analogiam regulacji Kodeksu spółek handlowych.
13 Tak R. Szyszko, Rozdział IV…, argumentując w odniesieniu do ewentualnego zarzutu dłużnika przyczynienia się wierzyciela do powstania szkody (362 k.c.).
