O nieuczciwej konkurencji słów kilka… Cz. IV Naruszenie umownego zakazu konkurencji jako czyn nieuczciwej konkurencji?

W umowach ze współpracującymi¹ przedsiębiorcy często zawierają klauzule o zakazie konkurencji celem zabezpieczenia swojego interesu, a w szczególności know-how przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorcy nie chcą, aby ciężko wypracowana metodyka, będąca zwykle wynikiem istotnych nakładów finansowych, a następnie źródłem przychodu, została wykorzystana na rzecz ich konkurencji. Niestety nawet najlepiej skonstruowana umowa może nie ustrzec przedsiębiorcy przed oportunistycznym działaniem współpracującego. Wskutek ów przedsiębiorca może, w związku z doznaną szkodą, dochodzić stosownego odszkodowania, zwykle w postaci kary umownej wskazanej w umowie. Szerszy katalog roszczeń oferuje ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji², niemniej w celu skorzystania z nich naruszenie zobowiązania umownego należałoby uznać za czyn nieuczciwej konkurencji. W związku z tym pojawia się pytanie – czy naruszenie umownego zakazu konkurencji może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji?

Czyn nieuczciwej konkurencji

Stosownie do klauzuli generalnej i najistotniejszego przepisu u.z.n.k., tj. art. 3 ust. 1, czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Innymi słowy czynem nieuczciwej konkurencji jest (1) działanie (2) przedsiębiorcy³, (3) bezprawne, tj. sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, (4) wskutek którego zagrożeniu lub naruszeniu uległ interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Więcej o przytoczonej klauzuli generalnej i zawartych w niej konsekwencjach dla obrotu gospodarczego możecie przeczytać w trzech poprzednich artykułach cyklu: [I], [II], [III].

Wskazane przesłanki (1), (2) oraz (4) nie powinny budzić wątpliwości. Wszakże naruszający umowny zakaz konkurencji (1) podejmuje działanie (2) zwykle w ramach działalności gospodarczej na zasadach podobnych do współpracy z potencjalnie poszkodowanym przedsiębiorcą, wskutek czego (4) interes potencjalnie poszkodowanego przedsiębiorcy zostaje przynajmniej zagrożony. Warto jednak zaznaczyć, że u.z.n.k. zawiera autonomiczną, relatywnie szeroką definicję „przedsiębiorcy”, ponieważ przedsiębiorcami, w rozumieniu ustawy, są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodową uczestniczą w działalności gospodarczej. Poprzez uboczną działalność zarobkową lub zawodową należy rozumieć taką działalność, która nie musi charakteryzować się zorganizowaniem lub ciągłością⁴. W szczególności współpracujący nie musi być podmiotem wpisanym do ewidencji czy też właściwego rejestru. Większe kontrowersje budzi czasami przesłanka (3). W doktrynie panuje generalnie zgoda co do tego, że naruszenie umownego zakazu konkurencji może stanowić czyn sprzeczny z dobrymi obyczajami i w związku z tym może kwalifikować się w ramy definicyjne czynu nieuczciwej konkurencji. Brak natomiast konsensusu co do uznania naruszenia umownego zakazu konkurencji jako czynności sprzecznej z prawem. Zagadnienie to jest istotne z tego względu, że sprzeczność z dobrymi obyczajami jest kategorią ocenną wymagającą szerszej oceny w kontekście zasad słuszności, a w tym uwzględnienia np. zasady czystych rąk (o czym więcej w artykule nr II niniejszego cyklu). Wskutek ocena pod kątem sprzeczności z dobrymi obyczajami pozostawia mniejszą pewność dla powoda niż ewentualna ocena pod kątem sprzeczności z prawem. W opinii autora niniejszego artykułu naruszenie umownego zakazu konkurencji będzie co do zasady stanowić czyn sprzeczny z prawem⁵.

Co jest konsekwencją powyższego, naruszenie umownego zakazu konkurencji może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji przewidziany w art. 11 lub 12 u.z.n.k., ale także (i zapewne przede wszystkim) niestypizowany czyn nieuczciwej konkurencji, tj. nieprzewidziany w ramach Rozdziału 2 u.z.n.k., a wynikający z tzw. funkcji uzupełniającej⁶ art. 3 ust. 1 u.z.n.k. (o czym była mowa w artykule nr I niniejszego cyklu).

Skutki wskazanego stanowiska są istotne. Przedsiębiorca może korzystać z całego wachlarza roszczeń przewidzianych w art. 18 ust. 1 u.z.n.k., tj. może żądać:

• zaniechania niedozwolonych działań;
• usunięcia skutków niedozwolonych działań;
• złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;
• naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;
• wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;
• zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

W praktyce przedsiębiorca domagałby się zapewne stosownego odszkodowania, zaniechania naruszeń umownego zakazu konkurencji czy też złożenia do publicznej wiadomości takiego oświadczenia, z którego wynikałoby, że współpracujący dopuścił się czynu nieuczciwej konkurencji i wyraża ubolewanie wobec przedsiębiorcy z powodu podjęcia na jego szkodę działań o takim charakterze. Warto zaznaczyć, że roszczenie o zaniechanie też może być przedmiotem zabezpieczenia w postaci tymczasowego zakazu działań stanowiących czyn nieuczciwej konkurencji.

Co więcej, przedsiębiorca nie musi, jak w przypadku roszczeń wynikających z Kodeksu cywilnego, dochodzić naprawienia szkody czy też wykonania świadczenia retroaktywnie, ale może działać zapobiegawczo, jako że u.z.n.k. pozwala na podjęcie działań już w obliczu zagrożenia interesu (co mogłoby wyrażać się w niepodjętej jeszcze współpracy z innym przedsiębiorcą, ale np. w prowadzeniu rozmów prowadzących do podjęcia współpracy).

¹ Przez współpracujących należy rozumieć wszystkie osoby współpracujące z przedsiębiorcą na podstawie umów cywilnoprawnych, np. umowy o świadczenie usług, umowy zlecenie.
² Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z dnia 16 kwietnia 1993 r., t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1913, dalej jako „u.z.n.k.”
³ Wyjątkowo dopuszcza się możliwość popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji przez podmiot inny niż przedsiębiorca, zob. np. E. Nowińska [w:] K. Szczepanowska-Kozłowska, E. Nowińska, Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, Warszawa 2018, Art. 3, Nb 18. Dostęp: LEX.
⁴ K. Szczepankowska-Kozłowska [w:] K. Szczepanowska-Kozłowska, E. Nowińska, op. cit., Art. 2, Nb. 3. Dostęp: LEX.
⁵ Zob. np. K. Jasińska, J. Szwaja [w:] J. Szwaja (red.), Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz. Wyd. 5, Warszawa 2019. Art. 3, Nb. 84. Dostęp: Legalis; M. Lewandowicz-Machnikowska, 5.3. Złamanie zakazu jako czyn nieuczciwej konkurencji [w:] Klauzula konkurencyjna w Kodeksie pracy, Kraków 2004. Dostęp: LEX. Inaczej np. E. Nowińska, op. cit., Art. 3, Nb 7, twierdząc, że omawiając kwestię kwalifikowania naruszenia zobowiązań umownych jako czynu nieuczciwej konkurencji, wydaje się zasadne przyjęcie, że sprzeczność z prawem ma miejsce jedynie wówczas, gdy klauzule umowne zawierają postanowienia sprzeczne z iuris cogentis. „Sprzeczność z prawem” w rozumieniu ust. 1 art. 3 u.z.n.k. nie zachodzi natomiast w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, ponieważ skutki takich zachowań zostały całościowo unormowane w prawie cywilnym. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy może być natomiast przypadkiem naruszenia nie tylko przepisów prawa cywilnego, lecz również dobrych obyczajów, o których mowa w art. 3 ust. 1 (bądź realizować hipotezę któregoś z nazwanych czynów nieuczciwej konkurencji). W ocenie autora niniejszego artykułu jest to stanowisko błędne. Nie ma tu miejsca na pełną dyskusję z tymże poglądem, jednakże wydaje się, że aktualne brzmienie art. 3 ust. 1 u.z.n.k. nie pozwala na wniosek zaproponowany przez E. Nowińską. Naruszenie zobowiązania jest wszakże działaniem „sprzecznym z prawem”, skoro powinność spełnienia zobowiązania wynika z przepisów prawa (art. 353 i nast. k.c.). Nie jest przecież tak, że każde działanie sprzeczne z prawem jest czynem nieuczciwej konkurencji, ponieważ istotne są pozostałe przesłanki z art. 3 ust. 1 u.z.n.k., w tym zagrożenie lub naruszenie interesu innego przedsiębiorcy lub klienta. Mowa tu nie o każdym naruszeniu jakiegokolwiek interesu, ale naruszeniu interesu mającego pewną wagę gospodarczą czy też realnym zagrożeniu naruszeniem takiego interesu, tak też K. Jasińska, J. Szwaja, op. cit., Art. 3, Nb. 135. Wydaje się nieistotne, że skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zostały unormowane w prawie cywilnym, ponieważ w polskim prawie przewiduje się sytuację zbiegu norm. Sam fakt, że w Kodeksie cywilnym znajdują się przepisy pozwalające na „całościową” ocenę sposobu wykonania zobowiązania, także nie powinien być tutaj przesądzający, bo przecież sytuacja „sprzeczności z prawem” wystąpi dopiero po zastosowaniu przepisów Kodeksu cywilnego, wskutek czego zobowiązanie będzie można uznać za niewykonane lub nienależycie wykonane, a dalej za czyn nieuczciwej konkurencji. Natomiast wymaganie, aby naruszeniu umownego zakazu konkurencji towarzyszyły inne, dodatkowe okoliczności, wskazujące np. na zamiar osiągnięcia przewagi rynkowej, wydaje się być pominięciem w ramach art. 3 ust. 1 u.z.n.k. przesłanki „sprzeczności z prawem” na rzecz położenia całego ciężaru na przesłankę „sprzeczności z dobrymi obyczajami”. Wydaje się, że przedsiębiorca działający sprzecznie z prawem i naruszający lub zagrażający naruszeniem interesu innego przedsiębiorcy lub klienta już z założenia osiąga nieuczciwą przewagę rynkową, skoro nie stosuje się do powszechnie obowiązujących norm prawnych, generujących w sensie ekonomicznym koszty wynikające z konieczności dostosowania działalności do obowiązujących norm prawnych.
⁶ Zgod­nie z funkcją uzupełniającą art. 3 ust. 1 u.z.n.k. da­ne dzia­ła­nie pod­ję­te w związ­ku z dzia­łal­no­ścią go­spo­dar­czą mo­że być uzna­ne za czyn nie­uczci­wej kon­ku­ren­cji, na­wet je­śli nie zo­sta­ło sty­pi­zo­wa­ne ja­ko ta­kie w prze­pi­sach po­wszech­nie obo­wią­zu­ją­cych, je­że­li jest sprzecz­ne z do­bry­mi oby­cza­ja­mi oraz za­gra­ża lub na­ru­sza in­te­res przed­się­bior­cy lub klien­ta.