Blokada rachunku bankowego z całą pewnością stanowi jeden z bardziej dotkliwych środków jakie mogą być stosowane przez organy w razie podejrzenia popełnienia przestępstwa. W związku z czym, Sąd Najwyższy, odpowiadając na zagadnienia prawne, w uchwale I KZP 1/21 oraz I KZP 3/21 jasno wskazał kierunek wykładni zgodnie, z którym powinny być interpretowane przepisy ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu oraz przepisy prawa bankowego. Termin wyznaczający maksymalny okres, na który ustanowiona może być blokada nie jest terminem instrukcyjnym, a co więcej, z uchwał Sądu Najwyższego wywnioskować można, że możliwość dalszego blokowania środków po jego upływie, możliwa jest wyłącznie na podstawie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym.
„Wyjątkowość” blokady rachunku
Sąd Najwyższy pochylając się nad pytaniem prawnym dotyczącym interpretacji art. 86 ust. 13 ustawy z dnia 1 marca 2018r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, wskazał nie tylko na prawidłowy sposób analizowania przepisu, ale również na charakter samego środka, jakim jest blokada środków na rachunku. Sąd Najwyższy podkreślił, że środek taki, z istoty swojej, ma zatem charakter wyjątkowy i stosowanie go usprawiedliwiać mogą jedynie najpoważniejsze zagrożenia dla funkcjonowania Państwa, zwłaszcza wskazane w tytule omawianej ustawy. Wyjątkowość blokady rachunku została przez SN ujęta również w kontekście znaczącej niedogodności tego środka dla osoby, która nie jest w danej sprawie jeszcze oskarżonym, a nawet nie przedstawiono jej jeszcze zarzutów, a więc nie występuje w charakterze podejrzanego. Założenie to, podkreślone zostało w uchwale dotyczącej blokady środków na rachunku bankowym ustanawianej na podstawie prawa bankowego.
Sąd Najwyższy nie uzasadnił jednak szczegółowo co kryje się pod pojęciami wyjątkowości tego środka oraz jakie najpoważniejsze zagrożenia dla funkcjonowania państwa, mogą uzasadniać jego stosowanie. Oczywiście, wynika to z faktu związania sądu zakresem skierowanego zagadnienia prawnego, które dotyczyło konkretnie możliwości uznawania środków na rachunku za dowody rzeczowe, niemniej podkreślić należy potrzebę dookreślenia powyższych zwrotów dla pełniejszej ochrony praw obywateli oraz banków. Szczególnie w sytuacji, w której Sąd Najwyższy sam wskazuje na wyjątkowość blokady rachunku bankowego, a obie ustawy w sposób wysoce nieprecyzyjny wskazują na przesłanki jej stosowania.
Problem w interpretacji przepisu
W dużo bardziej rozwinięty sposób, Sąd Najwyższy wypowiedział się w zakresie dotyczącym możliwej długości trwania blokady. Artykuły będące podstawą rozważań Sądu Najwyższego wskazują, że blokada rachunku upada, jeżeli przed upływem 6 miesięcy, licząc od dnia otrzymania zawiadomienia, nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym lub postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych. Należy podkreślić procesową różnicę między tymi dwoma środkami i możliwościami ich stosowania.
Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym może zostać wydane wyłącznie przeciwko osobie, której przedstawione zostały zarzuty. Natomiast postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych, może być wydane w każdej fazie postępowania, zarówno kiedy toczy się ona w fazie in personam, jak i w fazie in rem. Oznacza to, że blokada środków na rachunku, które następnie uznane zostałyby za dowody rzeczowe, mogłaby trwać przez nieokreślony czas, niezależnie od tego czy prokuratura posiadałaby dane pozwalające dostatecznie uzasadnić, że to osoba, której środki zostały zablokowane, popełniła przestępstwo. To natomiast, wiąże się z wysoce daleko idącą ingerencję państwa w prawo własności obywatela oraz możliwość dysponowania środkami przez bank, przy wydawałoby się niewystarczającym uzasadnieniu tego działania, które pozwalałoby uznać je za proporcjonalne. W związku z tym, Sąd Najwyższy musiał rozważyć czy mimo wspomnienia w obu powyższych przepisach o możliwości wydania postanowienia o dowodach rzeczowych, zarówno w prawie bankowym, jak i AML, zatrzymywanie środków obywatela na podstawie takiego postanowienia jest możliwe.
Brak możliwości uznania za dowód rzeczowy
W obu omawianych uchwałach, Sąd Najwyższy zaczął swoje rozważania, od stwierdzenia, czy środki zgromadzone na rachunku bankowym, mogą w ogóle zostać uznane za dowody rzeczowe. Sąd nie przyjął w tym zakresie argumentacji Prokuratury Generalnej i uznał, że środki zgromadzone na rachunku, jak i sam rachunek bankowy, nie mogą zostać uznane za dowody rzeczowe, biorąc pod uwagę, że nie posiadają one cech fizycznych oraz nie mogą stanowić przedmiotu oględzin. W uchwale I KZP 1/21, Sąd Najwyższy bezpośrednio wskazał, że środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają tych cech, gdyż nie istnieją jako rzeczy – przedmioty, są wyłącznie zapisami w systemie informatycznym. Zapisem informatycznym, któremu nie odpowiada żaden konkretny przedmiot – banknot, który mógłby zostać poddany oględzinom. Tak więc środki te w ogóle nie mają cech dowodu w znaczeniu procesowym.
Dodatkowo, również w uchwale z dnia 9 listopada 2021 r., Sąd Najwyższy podkreślił, że definicja rzeczy zawarta w kodeksie karnym, nie ma zastosowania do ustalania co można uznać za dowód rzeczowy na kanwie kodeksu postępowania karnego. Art. 115 § 9 kodeksu karnego zawiera definicję legalną sformułowaną na potrzeby Kodeksu karnego, a w szczególności znamion przestępstw przeciwko mieniu z rozdziału XXXV. Przyjmuje się, iż podstawowym zasięgiem definicji legalnej zawartej w ustawie jest obszar tekstu tej ustawy – wskazując za Sądem Najwyższym.
Gwarancyjny charakter przepisów
Należy jednak podkreślić, że Sąd Najwyższy, szczególnie w drugiej z uchwał, tj. I KZP 3/21, wskazał, że za stanowiskiem o niemożliwości uznawania środków zgromadzonych na rachunku bankowym, stoi nie tylko wykładnia językowa uniemożliwiająca uznanie rachunku bankowego za rzecz, ale również wzgląd na gwarancyjny charakter omawianych przepisów. Sąd Najwyższy wskazuje, że wprowadzenie maksymalnego możliwego okresu trwania blokady na rachunku, jest swojego rodzajem kompromisem między uprawnieniami jednostki a interesem organów ścigania. Przyjęcie, że w sytuacji wydania postanowienia o dowodach rzeczowych, termin upadku blokady nie byłby znany osobie niewystępującej nawet w sprawie jako podejrzany, w uznaniu Sądu Najwyższego prowadziłoby do naruszenia tego kompromisu.
Prokurator Generalny w odpowiedzi na postawione sądowi pytanie, wskazywał, że przyjęcie niemożności uznawania środków na rachunku bankowym za dowody rzeczowe, powodowałby, że norma prawna wyrażona w art. 106a prawa bankowego, wskazująca, że blokada upada jeśli nie zostanie wydane m.in. postanowienie o dowodach rzeczowych, byłaby częściowo pusta. Jednak zdaniem Sadu Najwyższego przyjęcie takiego założenia jest bardziej zasadne niż zupełne pominięcie gwarancyjnego charakteru przepisów oraz wymaganej od ustawodawcy spójności aksjologicznej – bez konieczności przejścia postępowania karnego z fazy in rem w fazę in personam, istniałaby możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia jednego z najważniejszych atrybutów prawa własności. Przyjęcie takiego rezultatu wykładni analizowanego przepisu (art. 106a prawa bankowego), wydaje się w większym stopniu nieracjonalne, niż przyjęcie, iż końcowa części tego przepisu zawiera pustą normę.
W uchwale podkreślono, że biorąc pod uwagę fakt, iż ustawodawca powinien działać w sposób racjonalny, nie można przyjąć, że mógłby na poziomie konstytucyjnym zapewniać ochronę prawa własności, a jednocześnie pozwalać na nieokreślone w czasie ograniczenie go, względem osoby, która nie stanowi nawet podejrzanego w postępowaniu karnym. Co więcej, założenie, że blokada nie upadnie w związku z wydaniem postanowienia o dowodach rzeczowych, sprawiałoby, że organy nie posiadałyby motywacji do sprawnego i skutecznego działania w zakresie prowadzonego postępowania przygotowawczego. Ryzyko obowiązku zwrotu środków pieniężnych obywatelowi, ma działać mobilizująco na organy, tak aby w określonym w ustawach – AML oraz prawie bankowym, terminie były w stanie stwierdzić czy postępowanie powinno się toczyć przeciwko osobie, której środki zostały zablokowane, czy też nie.
Postanowienia wydane przed uchwałą
W trudnej sytuacji znajdują się osoby, których rachunki bankowe zostały uznane za dowód rzeczowy, poprzez wydanie postanowienia, jeszcze przed wydaniem omawianych uchwał. Co do zasady bowiem, postanowienie takie żalić można w terminie 7 dni od dnia wydania bądź doręczenia go. Mogłoby się zatem wydawać, że w sytuacji, w której ten termin już upłynął, nie ma możliwości odzyskania środków. Jednak, możliwą do zastosowania koncepcją w tej sytuacji, mogłoby być wniesienie do prokuratora, który wydał postanowienie, wniosku o podjęcie działania z urzędu (art. 9 § 2 k.p.k.) w postaci wydania postanowienia o zwrocie rzeczy ze względu na jej zbędność dla postępowania karnego (art. 230 § 2 k.p.k.). Jeśli bowiem, rachunki bankowe oraz zgromadzone na nich środki, nie mogą być dowodami rzeczowymi w rozumieniu k.p.k., to dalsze blokowanie ich przez organ prowadzący postępowanie, nie znajduje uzasadnienia w zakresie możliwości ich dalszego wykorzystania. Można zatem wskazać, że jeśli środki na rachunku bankowym nie mogą być dowodami rzeczowymi, to są one nie tylko zbędne, ale organ nie ma podstawy prawnej do ich dalszego zatrzymywania.
Po złożeniu takiego wniosku, działania prokuratora mogą być różne. Istnieje szansa, że prokurator przyjmie argumentację zawartą we wniosku i zwróci środki wydając postanowienie o ich zwrocie w związku z uznaniem ich za zbędne dla postępowania. Niestety, wysoce prawdopodobne jest, że prokurator nie podejmie w związku z powyższym żadnego działania, czego niestety nie będzie można zaskarżyć na podstawie art. 236 § 1 k.p.k. Artykuł ten umożliwia bowiem zaskarżanie działań prokuratora w zakresie zatrzymanych rzeczy, nie przewidując jednak możliwości złożenia zażalenia na bezczynność, tj. zaniechanie podjęcia czynności przez prokuratora. To co jednak zyskujemy w sytuacji złożenia opisanego wyżej wniosku, to uprawnienia na drodze cywilnej. Zgodnie bowiem z przyjętym w orzecznictwie stanowiskiem, w przypadku, gdy organ procesowy bez uzasadnionego powodu nie wyda rzeczy na wniosek osoby uprawnionej (wniosek taki traktowany jest tu jako wezwanie wierzyciela do wykonania zobowiązania przez dłużnika). Możliwym zatem będzie dochodzenie zwrotu na drodze cywilnej, w związku z odpowiedzialnością odszkodowawczą państwa, o której mowa w art. 417 k.c. Oczywiście możliwość taka będzie występować do momentu, w którym środki blokowane są jako rzekome dowody rzeczowe. Nie będzie mogła skorzystać z niej osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a następnie postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym.
Podsumowanie
Należy podkreślić, że niewątpliwie obie uchwały mają duże znaczenie również dla przyszłych praktyk stosowanych przez organy ścigania, ale przede wszystkim dla osób, których środki bądź też rachunek bankowy zostały zablokowane. Pozostaje wierzyć, że uchwały Sądu Najwyższego wpłyną nie tylko na zasadne upadanie blokad w sytuacji, w której organy nie zdobędą dostatecznych dowodów do przedstawienia właścicielowi rachunku zarzutów, ale również poprzez wskazanie na wyjątkowy i szczególny charakter tego środka, doprowadzą do bardziej rozważnego korzystania z niego przez organy. Możemy zatem w najbliższym czasie, spodziewać się, albo masowego stawiania zarzutów w sprawach, w których ustawowy termin stosowania blokady będzie zbliżał się do końca, albo też licznego upadania blokad, w związku z faktem niepodjęcia przez organy decyzji o przedstawieniu zarzutów, bądź też na podstawie decyzji sądów w sytuacji zaskarżenia postanowienia o uznaniu środków na rachunku za dowody rzeczowe.
Dla organów, oznacza to, że będą miały one ograniczony czas na dokonanie ustaleń, czy osobę względem, której zastosowano blokadę środków na rachunku bankowym, mogą uznać za podejrzanego w sprawie. Należy jednak podkreślić, że potrzebne w tej sytuacji wyważenie między interesem banku oraz obywatela, a dobrem postępowania przygotowawczego, wymagałoby zmiany głównie w zakresie praktycznego stosowania powyższego środka. Wynika z tego potrzeba reorganizacji działań prokuratorów i większej priorytetyzacji spraw, w których blokada została ustanowiona, a co też z tym związane, bardziej jednostkowego ustalania terminu trwania blokady w miejsce odgórnego i automatycznego określania jej na maksymalny okres 3 bądź 6 miesięcy. Biorąc bowiem pod uwagę fakt, że dla zachowania ciągłości blokady środków, prokurator będzie zmuszony przedstawić zarzuty, powinien on w sposób sprawny i efektywny przeprowadzić najważniejsze dowody, w taki sposób, aby upewnić się co do głównych okoliczności sprawy.
