W jednym z ostatnich artykułów poruszyliśmy kwestie dotyczące przestępstw, które związane są z restrukturyzacją oraz sanacją. Niniejszy tekst odnosi się natomiast do czynów zabronionych mających związek z upadłością, ogłaszaną w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Jak wskazuje sama nazwa, upadłość jest o wiele dalej idącym procesem w skutkach od restrukturyzacji. Potocznie upadłość bywa nazywana po prostu bankructwem. Stąd też, podobnie do restrukturyzacji, jest obwarowana przepisami karnymi, stojącymi na straży prawidłowości jej przebiegu, odstraszając potencjalnych sprawców od popełnienia określonych czynów, których sprawcy mają najczęściej na celu obstrukcję postępowania upadłościowego.
UPADŁOŚĆ W SKRÓCIE
Przed przejściem do opisu przestępstw występujących w upadłości należy skrótowo opisać podstawowe kwestie związane z postępowaniem upadłościowym.
Przepisy dotyczące tej procedury uregulowane są w Ustawie z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe (Dz. U. z 2022 r. poz. 655, 807, 872 ze zm.) Celem instytucji upadłości jest zapewnienie prawidłowości w obrocie gospodarczym, w celu zapewnienia wierzycielom przynajmniej częściowego zaspokojenia ich wierzytelności, poprzez likwidację majątku niewypłacalnego dłużnika, a w konsekwencji eliminację dłużnika z obrotu gospodarczego jako bytu prawnego.
Prawo upadłościowe skupia się przede wszystkim na postępowaniu wobec dłużników będących przedsiębiorcami. Postępowanie upadłościowe może jednak dotyczyć również upadłości dłużników, będących osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej. Niniejszy artykuł dotyczy jednak tylko kwestii przestępstw popełnianych w związku z postępowaniem upadłościowym toczącym się wobec dłużników będących przedsiębiorcami.
Zdolność upadłościowa, czyli zdolność do bycia upadłym, przysługuje przedsiębiorcom w rozumieniu Kodeksu cywilnego, a także spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością, prostym spółkom akcyjnym i akcyjnym nieprowadzącym działalności gospodarczej, wspólnikom osobowych spółek handlowych ponoszącym odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem i wspólnikom spółki partnerskiej. Co ważne, przesłanką która decyduje o tym, czy w danej sprawie zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania upadłościowego, jest niewypłacalność dłużnika. Należy przypomnieć, że w przypadku restrukturyzacji przesłanką tą było zagrożenie niewypłacalnością.
Postępowanie upadłościowe toczy się przed sądem rejonowym (sądem upadłościowym). Proces związany z upadłością prowadzi syndyk pod nadzorem sędziego-komisarza. Po stronie dłużnika postępowanie upadłościowe rodzi określone obowiązki, związane przede wszystkich ze współpracą z syndykiem, któremu należy wydać majątek oraz dokumentację upadłego.
Sankcje za niezgłoszenie wniosku o upadłość
W porównaniu do restrukturyzacji oraz sanacji, upadłość ma o wiele dalej idące konsekwencje. Postępowanie upadłościowe nie dość, że jest przymusowe, bowiem art. 586 k.s.h. nakłada sankcję w postaci odpowiedzialności karnej za niezgłoszenie upadłości, to jeszcze jest ukierunkowane na „wydobycie” przez syndyka wszelkiego dostępnego majątku upadłego, w celu przynajmniej częściowej spłaty wierzycieli. Finalizacją tego procesu, co wskazano już wyżej, jest zaś likwidacja bytu prawnego upadłego. W kwestii przymusowości postępowania upadłościowego warto zaznaczyć, że sankcje za niezgłoszenie wniosku upadłościowego przybierają nie tylko formę sankcji karnych (o których będzie jeszcze mowa), ale również i cywilnych. Wśród cywilnych sankcji można przykładowo wyróżnić niezwykle dotkliwy środek w postaci orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej i pełnienia funkcji (art. 373 Prawa upadłościowego i nast.). Warto zaznaczyć, że sankcja ta jest zbliżona do środka karnego wskazanego w art. 39 pkt 2 Kodeksu karnego stanowiąc dolegliwość przede wszystkim o charakterze osobistym.
Należy jeszcze przy tym zaznaczyć, że już podczas trwania postępowania organy mają możliwość zastosowania środków zapobiegawczych, które mogą być nie mniej dotkliwe niż sankcje wskazane w Prawie upadłościowym. Środkami tymi są m.in. poręczenie majątkowe, dozór policyjny, zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu, nakazanie powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania, a nawet i często nadużywane tymczasowe aresztowania. W kwestii tymczasowego aresztowania zachęcamy do odwiedzenia naszego bloga, poświęconego wyłącznie tematowi tego najbardziej dolegliwego ze wszystkich środków zapobiegawczych. Wystarczy kliknąć tutaj.
PRZESTĘPSTWA, CZYLI NA CO UWAŻAĆ
W Prawie upadłościowymznajdują się cztery przestępstwa, tj. art. 522 ust. 1 i 2 oraz art. 523 ust. 1 i 2. Poza Prawem upadłościowym należy wymienić jeszcze przepis znajdujący się w odrębnej ustawie, a mianowicie art. 586 Kodeksu spółek handlowych
Odpowiedzialność za podanie nieprawdziwych informacji
Przepis art. 522 Prawa upadłościowegopenalizuje w zasadzie dwa czyny: 1) podanie we wniosku o ogłoszenie upadłości nieprawdziwych danych (ust. 1); 2) podanie sądowi nieprawdziwych informacji co do majątku dłużnika. Oba czyny może popełnić zarówno dłużnik, jak i osoba uprawniona do reprezentowania dłużnika, który jest osobą prawną bądź spółką osobową. Przestępstwo ma zatem charakter indywidualny. Co jednak istotne, odpowiedzialności karnej nie będzie ponosił pełnomocnik szczególny, który składał wniosek w oparciu o dane przekazane mu przez mocodawcę. Nie jest jasne, czy za sprawcę mógłby zostać uznany także prokurent.
Przestępstwo można popełnić przekazując nieprawdziwe informacje składając dokument lub oświadczenie. Ustawodawca nie wyszczególnia tutaj konkretnego sposobu działania. Sama zaś czynność, a zatem podanie nieprawdziwych danych ma na celu wpłynięcie na dalszy etap postępowania upadłościowego m.in. w postaci utrudnienia spłaty zobowiązań wobec wierzycieli. Warto zaznaczyć, że „nieprawdziwe dane” obejmują te, które wnioskodawca musi podać we wniosku (art. 22 oraz 23 Prawa upadłościowego), jak również te podane ponad wymogi. Podkreślenia wymaga, że jeśli dane te stanowią prognozę, to nie przewiduje się, żeby osoba podająca te prognozy ponosiła odpowiedzialność karną. Prognoza taka nie może być jednak w oczywisty sposób mylna.
Opisywane przestępstwo ma charakter formalny, co oznacza, że do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej wystarczy samo podanie nieprawdziwych danych. Nie ma zatem tu znaczenia skutek działania sprawcy. Przestępstwo można popełnić jedynie umyślnie z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Jeśli sprawca działał nieumyślnie nie będzie ponosił zatem odpowiedzialności karnej. Za popełnienie opisywanego czynu grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Odpowiedzialność za niewydanie majątku wchodzącego do masy upadłości; odpowiedzialność za nieudzielanie informacji o stanie majątku upadłego
Przepis art. 523 Prawa upadłościowego penalizuje trzy zachowania: 1) niewydanie majątku lub dokumentacji syndykowi (ust. 1); 2) nieudzielenie syndykowi lub sędziemu-komisarzowi informacji dotyczących majątku upadłego (ust. 2); 3) nieudostępnianie syndykowi danych lub dokumentów istotnych dla spółek publicznych.
Krąg sprawców jest identyczny z tym, który został wskazany w art. 522 Prawa upodłościowegoWarto jednak zaznaczyć, że w przepisie nie ma już mowy o „dłużniku”, lecz o „upadłym”, co wskazuje na to, iż dotyczy już osób będących dłużnikami, co do których sąd upadłościowy ogłosił upadłość.
Opisywane przestępstwo, tak jak art. 522 p.u. można popełnić tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym. Za popełnienie opisywanego czynu grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Odpowiedzialność za niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki handlowej
Przestępstwo z art. 586 k.s.h. przewiduje odpowiedzialność karną za niezłożenie w ustawowym terminie wniosku o upadłość dłużnika będącego spółką handlową, czyli spółką jawną, partnerską, komandytową, komandytowo-akcyjną, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjną oraz prostą akcyjną. Warto zatem zwrócić uwagę na to, że przepis ten dotyczy tylko niektórych podmiotów postępowania upadłościowego, a mianowicie spółek handlowych, nie odnosząc się do dłużników, będących osobami fizycznymi. Treść art. 586 k.s.h. wskazuje także na to, że nie odnosi się on do pełnomocników dłużników, w tym prokurentów. Odpowiedzialność karną będą tu ponosić zatem członkowie zarządu oraz likwidatorzy.
Termin, o którym mowa w przepisie, zgodnie z art. 21 ust. 1 Prawa upadłościowego wynosi 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Podstawa ta to zaś chwila, gdy dłużnik stał się niewypłacalny. Dłużnik staje się niewypłacalny w momencie utraty zdolności do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Przy tym ustawodawca wskazuje tu na domniemanie, że stan niewypłacalności nastąpił, jeśli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań przekracza trzy miesiące. Warto dodać, że dłużnicy będący osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, stają się niewypłacalni także wtedy, gdy ich zobowiązania pieniężne przekraczają wartość ich majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.
Przestępstwo z art. 586 k.s.h., tak jak przestępstwa wskazane w Prawie upadłościowym, ma charakter formalny. Dla przypisania odpowiedzialności karnej nie ma zatem znaczenia wystąpienie skutku, związanego z zaniechaniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Istotne jest przy tym, że dla przypisania odpowiedzialności karnej nie ma różnicy, czy wniosek złożono po terminie, czy też nie złożono go w ogóle.
Przestępstwo z art. 586 k.s.h. można popełnić tylko umyślnie z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. W przypadku gdy sprawca działał nieumyślnie, nie będzie ponosił odpowiedzialności karnej. Za popełnienie opisywanego czynu grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
CZY ZARZĄD ZAWSZE ODPOWIE ZA NIEZGŁOSZENIE WNIOSKU O UPADŁOŚĆ?
Kwestia odpowiedzialności karnej za niezgłoszenia wniosku o upadłość wymaga jeszcze doprecyzowania. Jak wskazano wyżej, odpowiedzialność taką będzie ponosił zarząd spółki bądź likwidatorzy. Co jednak w przypadku, gdy obowiązek ten spoczywa na kilku osobach? Można wyobrazić sobie sytuację, w której przykładowo zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest wieloosobowy, przy czym tylko określeni członkowie zarządu, zgodnie z wewnętrznie ustalonym podziałem obowiązków, zajmują się finansami spółki. Czy w przypadku, gdy aktualizacji ulegną przesłanki do zgłoszenia wniosku o upadłość odpowiedzialność karną będą ponosić wszyscy członkowie zarządu, czy tylko osoby, na których spoczywał obowiązek zajmowania się finansami?
Pierwsza koncepcja – odpowiedzialność wszystkich członków zarządu
Według jednej z ukształtowanych linii argumentacyjnej przedstawicieli doktryny i orzecznictwa odpowiedzialność karną w takim przypadku będą ponosić wszyscy członkowie zarządu. Według zwolenników tego poglądu nie ma przy tym znaczenia, czy niektórzy członkowie zarządu nie mieli nawet styczności z finansami spółki. Porozumienia zawierane przez zarząd mają bowiem charakter wewnętrzny. Co do zasady zaś to cały zarząd ma obowiązek prowadzić sprawy spółki, składając oświadczenia, czy dokonując określonych czynności. W przypadku gdyby członek zarządu próbował zatem bronić się w postępowaniu przygotowawczym, czy później sądowym, argumentem o jego niewiedzy dotyczącej kondycji finansowej spółki, wynikającej z faktu, że sprawami tymi się nie zajmował, jego linia argumentacyjna, w przypadku przyjęcia opisywanej koncepcji, nie zasługiwałaby na uwzględnienie.
Druga koncepcja – odpowiedzialność indywidualna członków zarządu
Druga z opcji wskazuje natomiast na to, że nie zawsze wszystkie osoby wchodzące w skład wieloosobowego zarządu będą ponosić odpowiedzialność za działanie jednej osoby. Można bowiem wyobrazić sobie przykładową sytuację, w której jedna z trzech osób wchodzących w skład zarządu ukrywa przed pozostałymi istotne informacje, dotyczące chociażby kondycji finansowej spółki. Dodatkowo w zarządzie wewnętrznie ustalono podział obowiązków, na mocy którego te dwie osoby nie zajmują się finansami spółki. Czy w takiej sytuacji, w której ten jeden członek zarządu np. nie złożył wniosku o upadłość w terminie, popełniając tym samym przestępstwo z art. 586 k.s.h., pozostali dwaj członkowie zarządu również będą odpowiadać karnie?
Według tej koncepcji nie zawsze. Wewnętrzny podział obowiązków, nie mówiąc już o zatajeniu określonych informacji przez jednego z członków zarządu, będzie bowiem odgrywał istotną rolę w ustaleniu odpowiedzialności karnej pozostałych osób wchodzących w skład wieloosobowego zarządu. Co więcej, samo ustalenie, że dana osoba wchodząca w skład zarządu była odpowiedzialna za prowadzenie spraw finansowych spółki, nie będzie przesądzało o przypisaniu osobie tej odpowiedzialności karnej. Konieczne jest bowiem wykazanie, że zrealizowała ona znamiona strony podmiotowej, a zatem czy działała umyślnie, czy też nie.
Odpowiedzialność karna ma charakter zindywidualizowany, dlatego też w każdej sprawie organy prowadzące postępowanie mają obowiązek sprawdzenia, czy osoba, która popełniła dany czyn, miała zamiar jego popełnienia. Jeśli nie, to w przypadku opisanych w niniejszym artykule przestępstw, nie może ponosić odpowiedzialności karnej. Co ważne, jeśli nawet zostanie dowiedzione, że jeden z członków wieloosobowego zarządu działał umyślnie, to nie zwalnia to z konieczności zbadania, czy pozostałe osoby również działały z zamiarem popełnienia danego czynu.
Podsumowując, właściwsze wydaje się przyjęcie drugiej koncepcji, ponieważ jest ona bliższa istocie odpowiedzialności karnej, która co do zasady ma charakter zindywidualizowany Przyjęcie koncepcji pierwszej prowadziłoby w zasadzie do zrównania odpowiedzialności karnej z odpowiedzialnością prawnofinansową, zacierając cele i zasady prawa karnego.
PODSUMOWANIE
Opisane przestępstwa związane z postępowaniem upadłościowym tworzą pewnego rodzaju całość, służąc ochronie każdego z etapów postępowania upadłościowego. W pierwszym etapie, kiedy aktualizują się przesłanki do złożenia wniosku o upadłość, art. 586 k.s.h. przewiduje odpowiedzialność za niezłożenie wniosku o upadłość spółki w rozumieniu prawa handlowego. Natomiast art. 522 ust. 1 Prawa upadłościowego kryminalizuje podanie w złożonym wniosku nieprawdziwych danych. W drugim etapie, kiedy sąd rozstrzyga o wszczęciu bądź odmowie wszczęcia postępowania upadłościowego, art. 522 ust. 2 Prawa upadłościowego kryminalizuje podanie nieprawdziwych informacji dotyczących stanu majątku dłużnika. Wreszcie w trzecim etapie, a zatem w czasie otwartego postępowania upadłościowego, kiedy syndyk ustala składniki masy upadłościowej, art. 523 Prawa upadłościowego przewiduje odpowiedzialność za niewydanie majątku lub dokumentacji syndykowi (ust. 1), nieudzielenie syndykowi lub sędziemu-komisarzowi informacji dotyczących majątku upadłego (ust. 2) oraz nieudostępnianie syndykowi danych lub dokumentów istotnych dla spółek publicznych (ust. 2).
Niezależnie jednak od powyższego należy pamiętać, że wierzyciel, który został pokrzywdzony zachowaniem dłużnika (upadłego) może złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstw wskazanych w Kodeksie karnym: art. 300 k.k. (udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela), art. 301 § 2 i 3 k.k. (pokrzywdzenie wierzyciela), czy art. 302 k.k. (zaspokojenie wybranych wierzycieli, łapownictwo w postępowaniu egzekucyjnym). W przypadku pokrzywdzenia warto rozważyć także możliwość złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 286 Kodeksu karnego, czyli oszustwa. Przestępstwa związane z upadłością wypełniają bowiem bardzo często znamiona „klasycznego” oszustwa.
Wskazanie w zawiadomieniu o przestępstwie na wyżej wskazane przestępstwa z Kodeksu karnego zamiast Prawa upadłościowego jest rozwiązaniem bezpieczniejszym dla wierzycieli. W przypadku przestępstw wskazanych w kodeksie karnym wierzyciel będzie mógł liczyć w postępowaniu na uzyskanie statusu pokrzywdzonego. Przekłada się to na posiadanie uprawnień strony i daje wiele narzędzi do wpływania na przebieg postępowania. W przypadku przestępstw z Prawa upadłościowego uzyskanie takiego statusu nie jest już takie pewne, o czym pisaliśmy w artykule dotyczącym przestępstw związanych z restrukturyzacją oraz sanacją.
