Przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu stanowi obszar wysoce istotny z perspektywy organów krajowych oraz unijnych. Obowiązki ciążące na podmiotach prywatnych są rozbudowane, a w związku z podejściem risk-based approach i niewystarczającym wsparciem ze strony regulatora, rodzą wiele wątpliwości w zakresie praktycznego ich zastosowania. Konieczność identyfikacji i weryfikacji beneficjenta rzeczywistego, ustalenia źródła pochodzenia majątku klienta, a nawet ocena czy zlecana przez niego transakcja jest typowa na gruncie dotychczasowych, wymaga znacznego zaangażowania. Naruszenie obowiązków AML, tj. ich zaniechanie lub nieprawidłowe wykonanie, może prowadzić do dotkliwych kar zarówno dla instytucji, jak i osób działających w ich strukturach.
Kto może podlegać odpowiedzialności za naruszenie obowiązków AML?
Odpowiedzialność na gruncie ustawy AML obejmuje:
W wąskim zakresie – tj. za nieprzekazanie wszystkich informacji oraz dokumentów niezbędnych do zgłoszenia informacji o beneficjencie rzeczywistym i ich aktualizacji, wskutek czego podmiot nie zgłosi lub nie zaktualizuje danych – odpowiedzialności administracyjnej podlegać może również beneficjent rzeczywisty instytucji obowiązanej.
W zakresie odpowiedzialności administracyjnej przyjmuje się prymat pierwszeństwa odpowiedzialności instytucji obowiązanej przed odpowiedzialnością osób wyznaczonych z art. 6-8 ustawy AML. Mogą one zostać pociągnięte do odpowiedzialności dopiero po stwierdzeniu dokonania określonego naruszenia przez instytucję obowiązaną, zgodnie z art. 154 ust. 1 ustawy AML. W praktyce scenariusz taki jest stosunkowo rzadko realizowany.
Odpowiedzialność karna za naruszenie obowiązków AML
Przestępstwa określone w ustawie AML popełnić może osoba działająca w imieniu lub na rzecz instytucji obowiązanej. Biorąc pod uwagę zakres przedmiotowy odpowiedzialności, zasadniczo podlegać jej będą osoby, na których spoczywał obowiązek dokonania zgłoszenia do GIIF. Chodzi zatem o osoby wyznaczone z art. 8 ustawy AML. Nasuwa się jednak pytanie – co w sytuacji, w której instytucja obowiązana naruszyła obowiązek z art. 8 ustawy AML i nie wyznaczyła money laundering reporting officera (MLRO). Wydaje się, że kompletnie niecelowym byłoby przyjęcie, że w takiej sytuacji nikt z instytucji nie będzie podlegać odpowiedzialności. Mogłoby to bowiem prowadzić do prób obejścia prawa w celu unikania odpowiedzialności karnej. W związku z tym niewykluczone jest, że w zależności od charakteru naruszenia organy ścigania skupią swoją uwagę na:
- osobie faktycznie pełniącej obowiązki MLRO, jeśli naruszenie miało charakter formalny (tzn. w instytucji de facto działał MLRO, ale nie był on oficjalnie wyznaczony bądź został wyznaczony wadliwie);
- członku zarządu wyznaczonym na podstawie art. 7 ustawy AML, a w razie jego braku na wszystkich członkach zarządu (w przypadku całkowitego pominięcia MLRO w strukturach instytucji).
Odpowiedzialność pracowników
W zakresie odpowiedzialności karnej, warto również podkreślić, że w zależności od okoliczności, niewykluczonym jest pociągnięcie pracowników instytucji obowiązanej do odpowiedzialności z art. 299 § 2 k.k. (tj. przyjmuje, wbrew przepisom, środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, dokonuje ich transferu lub konwersji, lub przyjmuje je w innych okolicznościach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią one przedmiot czynu określonego w § 1 lub świadczy inne usługi mające ukryć ich przestępne pochodzenie lub usługi w zabezpieczeniu przed zajęciem).
Po skazaniu pracownika za czyn z art. 299 § 2 k.k. możliwym jest pociąganie do odpowiedzialności również spółki na gruncie regulacji dot. odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Praktycznie jednak, polska ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest stosowana wyjątkowo rzadko. Zwróciło to również uwagę obecnego zastępcy Prokuratura Generalnego. W styczniu 2024 roku wydał on zarządzenie, w którym zobowiązał Prokuratorów Regionalnych do zwiększenia efektywności działania prokuratur w zakresie stosowania przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
Jakie naruszenie obowiązków AML skutkuje pociągnięciem do odpowiedzialności?
Katalog naruszeń skutkujących pociągnięciem do odpowiedzialności administracyjnej jest szerszy niż w przypadku odpowiedzialności karnej. Sankcje grożą za:
- niewdrożenie wewnętrznej procedury AML,
- niestosowanie bądź nieudokumentowanie stosowania środków bezpieczeństwa finansowego,
- niewdrożenie wewnętrznej procedury anonimowego zgłaszania naruszeń przepisów AML
- niedokonania zgłoszenia okoliczności lub transakcji podejrzanych.
Katalog sankcji nakładanych na instytucje obowiązane obejmuje m.in. zarówno kary pieniężne, jak i cofnięcie koncesji lub zezwolenia. Możliwe jest też wykreślenie z rejestru działalności regulowanej.
Jak wskazano powyżej, w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów przez instytucję obowiązaną, można pociągnąć do odpowiedzialności osoby wyznaczone na podstawie art. 6-8 ustawy AML. Organ może nałożyć na te osoby karę pieniężną do wysokości 1 000 000 zł.
Odpowiedzialności karnej na gruncie ustawy AML podlega osoba, która:
- nie dopełniła obowiązku przekazania Generalnemu Inspektorowi zawiadomienia o okolicznościach, które mogą wskazywać na podejrzenie popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, lub obowiązku przekazania Generalnemu Inspektorowi zawiadomienia o powzięciu uzasadnionego podejrzenia, że określona transakcja lub wartości majątkowe będące przedmiotem tej transakcji mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu,
- przekazała Generalnemu Inspektorowi nieprawdziwe lub zataja prawdziwe dane dotyczące transakcji, rachunków lub osób,
- wbrew przepisom ustawy ujawnia osobom nieuprawnionym, posiadaczom rachunku lub osobom, których transakcja dotyczy, informacje zgromadzone zgodnie z ustawą lub wykorzystuje te informacje w sposób niezgodny z przepisami ustawy.
Grożąca kara
Za powyższe grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Przestępstwa określone w punktach 1 i 3 można popełnić również nieumyślnie – w takiej sytuacji, sprawca zostanie ukarany grzywną. Niepokojącym jest fakt, że nieprzekazanie do GIIF zawiadomienia o transakcji lub okolicznościach podejrzanych, stanowi zarówno przestępstwo, jak i delikt administracyjny. Możliwym jest zatem, aby za niezgłoszenie jednej transakcji podejrzanej do odpowiedzialności pociągnąć zarówno instytucję obowiązaną oraz pracownika wyznaczonego na podstawie art. 8 ustawy AML – zarówno do odpowiedzialności karnej oraz administracyjnej.
Warto podkreślić, że w zakresie przestępstwa z art. 156 ust. 1 pkt. 1 ustawy AML nie ma jeszcze ugruntowanej linii orzeczniczej czy przyjętej praktyki organów ścigania. W związku z tym wątpliwości budzi zarówno zagadnienie jakiego rodzaju okoliczności aktualizują obowiązki z art. 74 ustawy AML, czy jak wysoki stopień staranności wymagany jest od AMLCO i MLRO, ale również te dotyczące odpowiedzialności za złożenie zawiadomienia przy niedochowaniu terminów, które ustanawiają art. 74 oraz 86.
Art. 156 ustawy AML odnosi się bowiem wyłącznie do zwrotów, którymi posługują się te przepisy, nie odsyłając natomiast do nich bezpośrednio (np. poprzez wskazanie: kto, będąc do tego zobowiązanym nie dopełnia obowiązku zawiadomienia … , o którym mowa w art. … czy chociażby poprzez dodanie frazy: w terminie wskazanym w art…). Przykładowo art. 5871 k.s.h., dotyczący również odpowiedzialności karnej za naruszenie obowiązków informacyjnych, wprost wskazuje: kto, wbrew obowiązkom wynikającym z art. …, nie przekazuje informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień w terminie. Podmioty prywatne powinny móc zatem przewidzieć intencje ustawodawcy i odtworzyć jakie dokładnie zaniechania czy działania skutkują pociągnięciem do odpowiedzialności.
Z czym wiąże się postępowanie karne za naruszenie obowiązków AML?
Postępowanie karne prowadzone w sprawie przestępstwa z ustawy AML może być wszczęte w wyniku stwierdzenia nieprawidłowości w trakcie kontroli administracyjnej. W tym wypadku GIIF (bądź inny właściwy organ) po sporządzeniu protokołu pokontrolnego, przekazuje do prokuratury zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa. Możliwym jest jednak scenariusz, w którym organy ścigania wykryły przestępstwo bazowe i jednocześnie uznały, że instytucja obowiązana powinna wcześniej zauważyć nietypowe, podejrzane okoliczności i dokonać odpowiedniego zgłoszenia do GIIF. Będzie to miało miejsce, gdy przykładowo ujawnione zostanie, że klient instytucji zainwestował środki pochodzące z przywłaszczenia. Innym przykładem jest dokonywanie przez klienta instytucji transakcji de facto na rzecz innej osoby czy podmiotu w celu udzielenia jej pomocy przy popełnianiu przestępstwa.
Prokurator wzywa wtedy przedstawiciela instytucji obowiązanej (członka zarządu lub MLRO po zwróceniu się do instytucji z żądaniem wskazania osoby odpowiedzialnej za realizację obowiązków AML) na przesłuchanie w charakterze świadka oraz zwraca się o przekazanie właściwych dokumentów. Etap ten jest kluczowy, ponieważ to od ustaleń dokonanych w jego trakcie, zależna będzie decyzja prokuratora o ewentualnym wydzieleniu do odrębnego postępowania sprawy z art. 156 ustawy AML (w wariancie, w którym wątpliwości pojawiły się w związku z popełnieniem przestępstwa bazowego). Postępowanie – co do zasady – jest długotrwałe, wymaga znacznego zaangażowania oraz wiąże się z ryzykiem reputacyjnym.
Konfiskata rozszerzona jako dodatkowe ryzyko
Należy pamiętać, że z postępowaniem prowadzonym przeciwko sprawcy przestępstwa bazowego, wiąże się ryzyko zastosowania przez organ konfiskaty rozszerzonej. Wiąże się to z zablokowaniem, a następnie zabezpieczeniem środków instytucji obowiązanej. Koniecznym jest udowodnienie, że przyjmując je instytucja nie mogła podejrzewać, że pochodzą one z czynu zabronionego. Z tego względu tak istotne jest prawidłowe realizowanie i dokumentowanie obowiązku ustalania źródła pochodzenia majątku klienta. O tym jak się zabezpieczyć bez zastosowaniem konfiskaty rozszerzonej pisaliśmy tutaj.
Póki co statystyki są optymistyczne dla osób z instytucji obowiązanych. Zgodnie z danymi z 2023 r. (ich aktualizacja odbywa się zazwyczaj na początku każdego roku kalendarzowego) w wyłącznie jednej sprawie z art. 156 ustawy AML, do sądu skierowano akt oskarżenia. Obecnie zatem liczba ta jest taka sama, ewentualnie mowa o kilku przypadkach w skali kraju od momentu obowiązywania ustawy. Pozostałe postępowania (których było łącznie około kilkunastu) zakończyły się głównie na etapie przygotowawczym np. jako umorzenie postępowania. Ewentualnie do sądu wnoszono wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. W trakcie postępowania, organy odtwarzają szczegółowo przebieg stosunku gospodarczego z klientem, historię realizacji środków bezpieczeństwa finansowego i stopień staranności jaki dochowała instytucja obowiązana. Na tej podstawie stwierdzają czy osoby wyznaczone do realizacji obowiązków AML powinny powziąć podejrzenie o praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu przez klienta.
Podsumowanie
Biorąc pod uwagę trudności w interpretowaniu przepisów ustawy AML – postępowania z zakresu odpowiedzialności za ich naruszenie są wyjątkowo trudne. Kontrolerom należy w sposób szczegółowy przedstawić okoliczności funkcjonowania instytucji – tj. sposób dopasowania uniwersalnych obowiązków AML do realiów działania konkretnego podmiotu.
Co do postępowania karnego – dotychczasowa praktyka pokazuje, że organy ścigania przeprowadzają bardzo literalną wykładnię regulacji. Często nie uwzględniają przy tym okoliczności i specyfiki funkcjonowania instytucji obowiązanej oraz jej realnych możliwości do wypełnienia obowiązków AML. W trakcie postępowania, konieczne jest nie tylko udokumentowanie dochowania należytej staranności. Ważne jest również szczegółowe wyjaśnienie charakterystyki instytucji oraz sposobu w jaki może ona być wykorzystana do prania pieniędzy. To wiązało się będzie również niejednokrotnie z wyjaśnieniem szczegółów związanych z systemem AML. Celem jest oczywiście udowodnienie, że instytucja nie mogła podejrzewać, że w danym stanie faktycznym, zaszła konieczność dokonania zgłoszenia.
For English summary click here.
