Każdy z nas korzysta codziennie z różnego rodzaju dokumentów, które służą jako dowody tożsamości, potwierdzenia transakcji czy świadectwa edukacyjne. Odgrywają one kluczową rolę w społeczeństwie, bowiem umożliwiają sprawne funkcjonowanie systemów prawnych, ekonomicznych czy administracyjnych. W toku codziennych czynności rzadko myślimy o tym, czy dokumenty, z którymi mamy styczność są autentyczne. Wręcz przeciwnie, raczej opieramy się na zaufaniu do ich wiarygodności. W dzisiejszych czasach, z powodu globalizacji i cyfryzacji, wiarygodność dokumentów nabrała jeszcze większego znaczenia. Powszechne są cyfrowe dokumenty, e-podpisy i systemy weryfikacji tożsamości, co niewątpliwie zwiększa wygodę i efektywność. Jednakże w dobie cyfryzacji, kiedy tożsamość i informacje są kluczowymi zasobami, ochrona przed fałszerstwem staje się coraz bardziej istotna. Fałszerstwo dokumentów, niezależnie od poziomu wyrafinowania sprawców, może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych i finansowych.
Podrobienie dokumentu
Zgodnie z treścią art. 270 § 1 k.k., przestępstwo fałszerstwa dokumentów polega na podrobieniu lub przerobieniu dokumentu w celu użycia go jako autentyczny, a także użyciu sfałszowanego uprzednio dokumentu jako autentycznego. Celem takiego działania jest wprowadzenie w błąd innej osoby lub instytucji. Jest to przestępstwo, które nie tylko dotyka bezpośrednio ofiar, ale również podważa integralność i funkcjonowanie instytucji państwowych. Na gruncie przepisów prawnokarnych, które chronią dobro prawne w postaci wiarygodności dokumentów pojęcie „dokumentu” ma bardzo szeroki zakres. Przedmiotem fałszerstwa może stać się każdy (nie tylko papierowy) nośnik informacji, z którym związane jest określone prawo, albo który stanowi dowód prawa lub stosunku prawnego.
Celem fałszerstwa materialnego jest stworzenie dokumentu, który ma wyglądać jak autentyczny, aby wprowadzić w błąd inne osoby lub instytucje. Ustawodawca wyróżnia dwa rodzaje czynności, które należy zakwalifikować jako fałszerstwo – podrobienie lub przerobienie dokumentu. Podrobienie dokumentu ma miejsce, kiedy zostaje on sporządzony przez osobę nieuprawnioną przy zachowaniu pozorów pochodzenia od rzekomego wystawcy. W głównej mierze chodzi o nadanie dokumentowi takich cech, aby sprawiał wrażenie autentycznego, a w szczególności pochodzącego od konkretnej osoby. Wytworzony w ten sposób dokument będzie w rzeczywistości jedynie falsyfikatem, czyli imitacją dokumentu autentycznego.
Na marginesie należy wskazać, że obok fałszerzy wyrafinowanych działają również tacy, których przestępcze działania można dostrzec na pierwszy rzut oka. Do tego zbioru można włączyć osoby podrabiające cudzy podpis. Zdarza się, że osoba, której podpis jest sporządzany uprzednio wyrazi zgodę na to, aby ktoś inny złożył podpis w jej imieniu lub też poprosi o wykonanie takiej czynności. Niemniej takie działanie w dalszym ciągu będzie stanowić przestępstwo.
Przerobienie dokumentu
Przerobienie dokumentu rozumieć należy jako wprowadzenie zmian w oryginalnym dokumencie, czyli nadanie mu innej treści niż pierwotna (np. zmiana daty lub kwoty pieniężnej). Dokumentem przerobionym będzie w szczególności taki, w którym dokonano nieautoryzowanych zmian w postaci skreśleń lub uczyniono dopiski w treści istniejącego, autentycznego dokumentu. Najpowszechniejszym sposobem przerobienia dokumentu jest podmienienie zdjęcia w dokumencie na zdjęcie legitymującej się nim osoby.
Użycie fałszywego dokumentu
Zgodnie z art. 270 k.k. znamiona przestępstwa fałszerstwa dokumentów wypełnia również użycie fałszywego dokumentu jako autentycznego. Niniejsze pojęcie oznacza posługiwanie się dokumentem, który został podrobiony lub przerobiony, w taki sposób, jakby był on prawdziwy. Chodzi o sytuację, gdy osoba będąca w posiadaniu fałszywego dokumentu przedkłada lub przedstawia go innemu podmiotowi tj. organowi, instytucji, czy osobie fizycznej np. w toku kontroli. Innymi słowy, chodzi o wykorzystanie funkcji, jaką może pełnić taki podrobiony czy przerobiony dokument w obrocie prawnym czy społecznym. Przestępstwa tego dopuści się np. osoba używająca podrobionego dowodu osobistego, aby założyć konto bankowe, wynająć mieszkanie lub przekroczyć granicę.
Co istotne, fałszywego dokumentu może używać osoba, która go nie podrobiła i nie przerobiła lecz weszła w posiadanie nieautentycznego dokumentu. Stwarza to pewne zagrożenie, bowiem osoba posługująca się danym dokumentem, może nawet nie wiedzieć, że nie jest on autentyczny. Jednakże, dla przypisania odpowiedzialności karnej za przestępstwo fałszerstwa dokumentów konieczne jest wykazanie, że osoba używająca fałszywego dokumentu działa umyślnie. Oznacza to, że potencjalny sprawca musi mieć zamiar popełnienia tego czynu. W konsekwencji, musi również mieć świadomość braku autentyczności dokumentu lub przynajmniej taką możliwość przewidywać.
Fałszerstwo intelektualne
Oprócz klasycznej formy fałszerstwa dokumentów kodeks wyróżnia także fałszerstwo intelektualne. Fałszerstwo materialne i intelektualne to dwa różne typy czynów zabronionych związanych z dokumentami. Różnią się zarówno pod względem ewentualnych sprawców, jak i charakteru popełnianego czynu.
Fałszerstwo intelektualne obejmuje działania, w których lub inna osoba mająca uprawnienia do wystawiania dokumentów umyślnie wpisuje do nich nieprawdziwe informacje, które mają znaczenie prawne. Oznacza to, że odpowiedzialność karną za niniejszy czyn zabroniony może ponosić tylko określona grupa podmiotów. Cechuje się ona tym, że niniejsze podmioty uprawnione są do wystawiania dokumentów odnoszących skutki w sferze publicznej. Katalog ten doktryna i orzecznictwo traktują możliwie szeroko. Wskazuje się bowiem, uprawnienie nie musi wynikać wyłącznie z przepisów ustaw lub rozporządzeń lecz może wynikać także z czynności cywilnoprawnych np. pełnomocnictwa lub umowy. Okoliczność, czy dany podmiot był osobą uprawnioną do wystawienia konkretnego dokumentu należy rozpatrywać w kategorii przypadku. Przykładowo, pracodawca będzie podmiotem uprawnionym do wystawienia dokumentu w postaci zaświadczenia o zatrudnieniu lub zarobkach.
Przy przestępstwie fałszerstwa intelektualnego nie dochodzi do bezprawnej ingerencji osoby trzeciej w treść dokumentu. Dodatkowo, dokument pochodzi od autoryzowanego wystawcy, co oznacza, że nie jest on podrobiony. Fałszerstwo intelektualne cechuje się tym, że wydany dokument zawiera informacje sprzeczne z rzeczywistością. Dodatkowo, poświadczenie nieprawdy przez osobę uprawnioną do wystawienia danego dokumentu musi odnosić się do okoliczności mającej znaczenie prawne. Oznacza to, że brak zgodności stanu poświadczonego z obiektywną rzeczywistością musi mieć realny wpływ na kształtowanie stosunków prawnych, których dotyczy wystawiony dokument. Zatem okolicznościami mającymi znaczenie prawne są wszelkie informacje zawarte w treści dokumentu, mogące wywierać skutki prawne w sferze publicznej, niejako „na zewnątrz”. Jednakże to, czy dana okoliczność będzie nosiła przymiot znaczącej prawnie należy rozpatrywać w sposób kazuistyczny, odrębnie w każdym przypadku.
Jak sprawdzić autentyczność dokumentu?
W dobie zaawansowanych technologii i łatwego dostępu do narzędzi umożliwiających fałszowanie dokumentów, niezwykle istotne jest umiejętne rozpoznawanie ich autentyczności. Jeżeli mamy wątpliwości co do wiarygodności dokumentów, istnieje kilka prostych metod, które mogą pomóc w ustaleniu, czy dokument jest prawdziwy.
W przypadku podejrzenia, że dokument, z którym mamy styczność jest podrobiony, pomocny przy weryfikacji może okazać się Rejestr Dokumentów Publicznych dostępny na stronie gov.pl. Dostępne są tam informacje o wzorach polskich dokumentów publicznych, zabezpieczeniach przed fałszerstwem oraz metodach weryfikacji ich autentyczności. Dane zawarte w rejestrze dotyczą m.in. dokumentów tożsamości, ukończenia studiów czy rejestracji stanu cywilnego.
W przypadku podejrzenia, że dany dokument przerobiono należy zwrócić uwagę na takie elementy jak przekreślenia, dopiski, różnice w szacie graficznej czy układzie tekstu. Możliwe jest również skorzystanie z pomocy ekspertów, którzy dysponują odpowiednią wiedzą oraz technologią pozwalającą na dokładną weryfikację autentyczności dokumentu. Specjalistyczne metody, w których wykorzystywane są światła o różnych długościach fal, pozwalają zaobserwować różnice we właściwościach użytego tuszu lub atramentu. Tym samym można wówczas dostrzec wszelkie dopiski czy skreślenia poczynione w pierwotnej treści dokumentu.
Należy jednak pamiętać, że w razie jakichkolwiek wątpliwości dotyczących wiarygodności dokumentu, zawsze warto skonsultować się z odpowiednimi służbami lub ekspertami, aby uniknąć potencjalnych problemów prawnych. Mogą one bowiem wystąpić na różnych płaszczyznach życia, zaczynając od problemów finansowych, kończąc na problemach natury prawnokarnej. Fałszywe dokumenty mogą być używane do oszustw finansowych, co prowadzi do bezpośrednich strat pieniężnych. Dodatkowo, sfałszowane dokumenty mogą być używane do uzyskania kredytów na nazwisko innej osoby, co prowadzi do zadłużenia. Co więcej, osoba, której dane personalne wykorzystano w przestępczy sposób, może być niesłusznie oskarżona o przestępstwa, których nie popełniła.
Kto jest pokrzywdzonym?
Świadomość i znajomość metod weryfikacji autentyczności dokumentów może znacznie zmniejszyć ryzyko padnięcia ofiarą fałszerstwa dokumentów. W tym kontekście należy również wspomnieć, że status pokrzywdzonego może uzyskać osoba, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone. Natomiast w przypadku przestępstw fałszerstwa dokumentów teoretycznie nie ma osoby bezpośrednio pokrzywdzonej. Wynika to z faktu, że niniejsze przestępstwa naruszają głównie dobro prawne w postaci wiarygodności dokumentów i zaufania do nich.
Jednak w praktyce, osoby lub instytucje mogą być pośrednio dotknięte skutkami takich przestępstw. W takich przypadkach orzecznictwo dopuszcza nabycie statusu strony w jurysdykcyjnym stadium postępowania tylko przy spełnieniu określonych warunków. Czyn sprawcy musi wyczerpywać jednocześnie znamiona określone w innym przepisie karnym, pozostającym w zbiegu lub stanowiącym przestępstwo współukarane. Przykładowo gdy, ktoś sfałszuje dokumenty, a następnie wykorzysta je do popełnienia przestępstwa z art. 286 k.k., czyli do oszukania innej osoby. Wówczas podmiot doprowadzony do niekorzystnego rozporządzenia mieniem za pomocą wprowadzenia go w błąd dozna bezpośredniej szkody i uzyska status pokrzywdzonego. W konsekwencji podmiot ten uzyska możliwość działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego, jako strona postępowania sądowego. Powyższy status pozwala na aktywne uczestnictwo w postępowaniu, wpływ na jego przebieg, a tym samym ochronę własnych praw i interesów.
Podsumowanie
Wszelkiego rodzaju dokumenty odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu systemów prawnych, ekonomicznych i administracyjnych. W konsekwencji, kodeks karny penalizuje zachowania nakierowane na naruszenie dobra prawnego w postaci ich wiarygodności. Fałszerstwo materialne może zostać popełnione przez każdą osobę. Polega ono bowiem nie tylko na przerobieniu lub podrobieniu dokumentu, ale także na użyciu takiego dokumentu. Natomiast fałszerstwa intelektualnego dopuścić się może jedynie osoba, która posiada uprawnienie do wystawiania danej kategorii dokumentów. Co istotne, o fałszywości dokumentu będzie przesądzać nieprawdziwość informacji w nim zawartych, a nie bezprawna ingerencja w jego treść dokonana przez osobę trzecią. Dostępne są różne metody weryfikacji autentyczności dokumentu, co do którego wiarygodności mamy wątpliwości. Najłatwiejszym sposobem jest dokładna obserwacja dokumentu oraz próba zauważenia ewentualnych dopisków, skreśleń oraz zmian w szacie graficznej. Dodatkowo, internetowy Rejestr Dokumentów Publicznych zawiera szereg istotnych wskazówek i informacji. Mogą się one okazać przydatne w przypadku podejrzenia fałszywości dokumentu.
For English summary click here.