Mimo że ustawa o ochronie sygnalistów obowiązuje w polskim porządku prawnym już od 25 września 2024 r., wciąż budzi ona liczne kontrowersje i jest przedmiotem gorących dyskusji. Szczególnie problematyczne okazują się przepisy regulujące odpowiedzialność karną za naruszenie obowiązku ochrony tożsamości sygnalisty. Regulacje te, choć mają na celu zapewnienie pełnego bezpieczeństwa osobom zgłaszającym nieprawidłowości, w praktyce wywołują wiele wątpliwości interpretacyjnych.
Przedsiębiorcy, którzy są odpowiedzialni za wdrożenie procedur ochrony sygnalistów, często zadają pytania o to, w jakich sytuacjach może dojść do realizacji przesłanek odpowiedzialności karnej przewidzianych w ustawie. Niejasności dotyczą m.in. tego, jakie działania lub zaniechania można uznać za „ujawnienie tożsamości sygnalisty” oraz czy każde ujawnienie jest automatycznie uznawane za przestępstwo.
W konsekwencji wielu przedsiębiorców wyraża obawy, że pomimo najlepszych intencji i wdrożenia stosownych procedur, mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Pojawia się potrzeba wypracowania jednolitego podejścia interpretacyjnego, które pozwoli na właściwe stosowanie przepisów w praktyce oraz na zminimalizowanie ryzyka karnego związanego z ujawnieniem danych sygnalisty. Ustawa, choć skonstruowana z myślą o ochronie osób zgłaszających nieprawidłowości, nakłada na przedsiębiorców obowiązki, których realizacja wymaga precyzji, rozwagi i zrozumienia intencji ustawodawcy, co wciąż pozostaje wyzwaniem dla wielu podmiotów.
CO MÓWI USTAWA NA TEMAT UJAWNIENIA TOŻSAMOŚCI SYGNALISTY?
Zgodnie z art. 56 ustawy o ochronie sygnalistów – ten kto wbrew przepisom ustawy ujawnia tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub powiązanej z sygnalistą ma zagwarantowaną ochronę w wielu przepisach zawartych w treści ustawy – art. 8, 27, 37, 39, 43, 44.
KTO MOŻE POZYSKIWAĆ I PRZETWARZAĆ DANE OSOBOWE SYGNALISTY?
Co do zasady przyjmuje się, że tożsamość wspomnianych osób powinna być znana przez jak najwęższe grono. Wiedza w tym zakresie powinna być w posiadaniu administratora danych osobowych danego zakładu pracy. Administratorem tych danych są osoby zarządzające konkretnym zakładem pracy, a także osoby upoważnione do przetwarzania danych osobowych w związku z przyjmowaniem i rozpatrywaniem zgłoszeń oraz podejmowaniem działań następczych.
Osoby wyznaczone do przyjmowania zgłoszeń, rozpatrywania zgłoszeń oraz podejmowania działań następczych muszą posiadać imienne upoważnienia do przyjmowania zgłoszeń oraz przetwarzania danych osobowych pozyskanych w związku ze zgłoszeniem wewnętrznym sygnalisty.
Osoby te nie muszą być wymienione w procedurze wewnętrznej z imienia i nazwiska, wystarczające jest określenie ich stanowiska, alternatywnie nazwy działu/komórki wewnętrznej w organizacji.
Imienne upoważnienia muszą wskazywać na:
- osobę upoważnioną do przetwarzania danych osobowych,
- zajmowane przez nią stanowisko,
- zakres upoważnienia,
- operacje przetwarzania,
- czas obowiązywania upoważnienia,
- podpis administratora danych osobowych, oraz
- określone oświadczenia osoby upoważnionej w zakresie obowiązków wynikających z przetwarzania danych osobowych sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą.
Na marginesie należy wspomnieć o tym, że przetwarzanie danych osobowych sygnalisty lub innych osób przez osobę, która nie została do tego pisemnie upoważniona przez administratora – stanowi przestępstwo stypizowane w art. 107 ustawy o ochronie danych osobowych.
KIEDY DOCHODZI DO UJAWNIENIA TOŻSAMOŚCI SYGNALISTY?
Z perspektywy potencjalnej odpowiedzialności karnej za ujawnienie tożsamości, kluczowym wydaje się zapewnienie poufności na każdym etapie procedowania zgłoszenia. Ważne jest, aby dla osoby przyjmującej czy rozpoznającej skargę było jasne, że obowiązek zachowania poufności nie przestaje obowiązywać po:
- przekazaniu skargi do podmiotu rozpatrującego zgłoszenia,
- zakończeniu postępowania wyjaśniającego,
- ustaniu zatrudnienia danej osoby w firmie, w której procedowano zgłoszenie sygnalisty.
Poufność gwarantuje się również przez odpowiednią opiekę nad dokumentami. Ich obieg musi być ograniczony.
Z pozoru może się wydawać, że obecne brzmienie wspomnianego art. 56 ustawy o ochronie sygnalistów nie wskazuje jednoznacznie na to, kto może popełnić przestępstwo polegające na ujawnieniu tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą.
W związku ze sformułowaniem „kto” – zasadnym byłoby przyjęcie, że mamy do czynienia z przestępstwem powszechnym, ponieważ chodzi o każdą osobę, która w nieważne jaki sposób dowiedziała się o tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub związanej z sygnalistą. Nie sposób się z tym zgodzić. Przepis w dalszej swojej części zawiera przesłankę „wbrew przepisom ustawy”.
Jak zostało to wyżej wskazane – osobami przyjmującymi i rozpatrującymi zgłoszenia oraz podejmującymi działania następcze mogą być tylko jednostki legitymujące się imiennym upoważnieniem w zakresie przetwarzania danych osobowych zawartych w zgłoszeniu. Zatem tylko te osoby mogą dopuścić się analizowanego przestępstwa, co przemawia za tym, że jest to przestępstwo indywidualne.
CO Z ART. 266 § 1 KODEKSU KARNEGO?
Również ciężko się zgodzić ze stanowiskiem, że ujawnienie tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą będzie jednocześnie realizowało przesłanki przestępstwa przewidzianego w art. 266 § 1 k.k., które jest zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 266 § 1 k.k. przewiduje odpowiedzialność za ujawnienie lub wykorzystanie informacji, z którą ktoś zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, wbrew przepisom ustaw szczególnych lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu.
Należy przyjąć, że art. 56 ustawy o ochronie sygnalistów w swoim opisie uwzględnia znamiona uwzględnione w art. 266 § 1 k.k., doprecyzowując je szczegółowo na gruncie ustawy o ochronie sygnalistów. Dlatego też w przypadku ujawnienia tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą zasadnym jest stosowanie wyłącznie przepisu szczególnego jakim jest wspomniany art. 56 ww. ustawy (reguła konsumpcji).
KARALNOŚĆ PRZESTĘPSTWA I PRZEDAWNIENIE
W przypadku analizy karalności przestępstwa i jego przedawnienia należy odwołać się do zasad ogólnych zawartych w części ogólnej Kodeksu karnego. Przestępstwo z art. 56 ustawy o ochronie sygnalistów jest zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.
Grzywnę wymierza się w stawkach dziennych – liczba stawek w przypadku gdy przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną jak i karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku wynosi od 50 do 540, zaś wartość jednej stawki od 10 do 2000 zł. Zatem minimalna grzywna może wynieść 500 zł, a maksymalna 1 080 000 zł.
Kara ograniczenia wolności polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne albo potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd i wymierza się ją w wymiarze od miesiąca do 2 lat.
Zgodnie z art. 101 § 1 pkt 5 k.k. karalność ww. przestępstwa ustaje, gdy od czasu jego popełnienia upłynie 5 lat. Z kolei zgodnie z art. 102 § 1 k.k. jeżeli w wspomnianym pięcioletnim okresie zostanie wszczęte postępowanie karne, karalność przestępstwa ustaje z upływem 15 lat od czasu jego popełnienia.
Analizowane przestępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego, bez potrzeby uzyskiwania wniosku pokrzywdzonego o ściganie. Postępowanie przygotowawcze w formie dochodzenia co do zasady jest prowadzone przez Policję pod nadzorem prokuratora.
KIEDY NIE DOCHODZI DO UJAWNIENIA TOŻSAMOŚCI SYGNALISTY?
Aby dowiedzieć się w jakich sytuacjach nie dochodzi do ujawnienia tożsamości osób wymienionych w art. 56 ustawy o ochronie sygnalistów, należy sięgnąć do art. 8 wspomnianej ustawy.
Na podstawie analizy ww. art. 8 należy stwierdzić, że tożsamość sygnalisty oraz pozostałych osób może być ujawniona bez jednoczesnego naruszenia art. 56, gdy:
- sygnalista wyraźnie zgodzi się na takie ujawnienie;
- ujawnienie jest koniecznym i proporcjonalnym obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa w związku z postępowaniami wyjaśniającymi prowadzonymi przez organy publiczne lub postępowaniami przygotowawczymi lub sądowymi prowadzonymi przez sądy, w tym w celu zagwarantowania prawa do obrony przysługującego osobie, której dotyczy zgłoszenie;
- w toku prowadzonych działań następczych okaże się, że osoba dokonująca zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie korzysta z ochrony przewidzianej dla sygnalisty – czyli dokonano zgłoszenia w tzw. złej wierze.
Ponadto, podmiot prawny lub organ publiczny mają prawo ujawnić tożsamość sygnalisty oraz innych osób, nawet bez ich zgody, jeżeli w wyniku działań następczych (postępowań wyjaśniających) zgromadzono informacje, które uzasadniają decyzję o wszczęciu zewnętrznego postępowania, takiego jak postępowanie karne, wykroczeniowe, cywilne czy administracyjne.
W dokumentach inicjujących ww. postępowania, takich jak zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa, akt oskarżenia, wniosek o ukaranie, wniosek o wszczęcie postępowania czy pozew, można ujawnić dane osobowe sygnalisty, jeśli jest to niezbędne do przedstawienia stanu faktycznego oraz poparcia swoich twierdzeń odpowiednimi dowodami.
Równocześnie osoba, której zarzuca się popełnienie wykroczenia lub przestępstwa ma prawo, w ramach swojej obrony, powoływać się na informacje, które mogą ujawniać tożsamość sygnalisty lub innych osób, pod warunkiem że jest to uzasadnione i niezbędne dla realizacji przysługującego jej prawa do obrony.
PODSUMOWANIE
Ustawa o ochronie sygnalistów wprowadza przepisy chroniące tożsamość osób zgłaszających nieprawidłowości. Naruszenie tego obowiązku może skutkować odpowiedzialnością karną przewidzianą w art. 56 ustawy. Sankcje obejmują grzywnę, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do roku, a ściganie odbywa się z oskarżenia publicznego.
Tożsamość sygnalistów, osób pomagających w zgłoszeniu i osób powiązanych podlega szczególnej ochronie. Jedynie osoby posiadające imienne upoważnienia mogą przetwarzać dane związane z zgłoszeniem. Poufność musi być zachowana na każdym etapie procedury.
Warto pamiętać o tym, że nie każde ujawnienie tożsamości stanowi przestępstwo. Do ujawnienia tożsamości może dojść zgodnie z prawem w przypadkach przewidzianych w ustawie o ochronie sygnalistów. Również tożsamość może być ujawniona w dokumentach inicjujących zewnętrzne postępowania (np. w aktach oskarżenia czy pozwach). Ponadto, osoba, której zarzuca się popełnienie wykroczenia lub przestępstwa ma prawo powoływać się na informacje dotyczące tożsamości sygnalisty, jeśli jest to uzasadnione jej obroną.
Ustawa, mimo swojej intencji ochronnej, pozostawia w dalszym ciągu wiele wątpliwości interpretacyjnych. Kluczowe dla przedsiębiorców jest wdrożenie procedur minimalizujących ryzyko naruszeń i zapewnienie poufności w każdym aspekcie działania systemu zgłoszeń.
For English version click here.
