Wykazanie w procesie cywilnym, że dłużnik dokonał czynności prawnej ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, a osoba trzecia, z którą czynność została dokonana, była w złej wierze jest zadaniem niezwykle trudnym. Dla ułatwienia wierzycielowi chronienia swoich praw, ustawodawca przewidział dwa domniemania ułatwiające ustalenie złej wiary osoby trzeciej. Domniemania dotyczą sytuacji, w których wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku (art. 527 § 3 k.c.) lub przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych (art. 527 § 4 k.c.).
JAKĄ FUNKCJE PEŁNIĄ DOMNIEMANIA PRAWNE?
Dla skuteczności skargi pauliańskiej wierzyciel musi wykazać, że osoba trzecia dokonująca z dłużnikiem czynności prawnej, o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela:
- wiedziała lub;
- przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć
Należy zdać sobie sprawę, że to powód jest zobowiązany każdorazowo dowodzić, co osoba trzecia wiedziała lub czego powinna się była dowiedzieć – ciężar dowodu ciąży bowiem z reguły na powodzie.
W postępowaniu cywilnym ze skargi pauliańskiej wierzyciel prawie nigdy nie ma pełnego rozeznania co do wiedzy osoby trzeciej na temat pokrzywdzenia wierzyciela. Obserwacja praktyki dowodzi, że niewykazanie tych okoliczności stanowi najczęstszą przyczynę oddalania powództw przeciwko osobom trzecim; dla których oczywistą postawą obronną jest kwestionowanie swojej wiedzy o wątpliwym działaniu dłużnika.
W odniesieniu jednak do pewnych przypadków, ustawodawca uznał za uzasadnione wprowadzenie ułatwień dowodowych (domniemań). Ich podstawową funkcją jest ułatwienie ustalenia stanu faktycznego w zakresie wiedzy osoby trzeciej co do działania przez dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Chodzi tu mianowicie o domniemanie, że:
- osoba trzecia pozostawała z dłużnikiem w bliskim stosunku (527 § 3 k.c.)
- była przedsiębiorcą pozostającym z dłużnikiem w stałych relacjach gospodarczych (art. 527 § 4 k.c.).
Wykazanie tych faktów będzie równoznaczne z ustaleniem, że osoba trzecia, dokonująca czynności prawnej z dłużnikiem, pozostaje w złej wierze.
Co jednak istotne, powyższe domniemania należą do tzw. domniemań wzruszalnych, co oznacza że możliwe jest obalenie takiego domniemania poprzez wykazanie, faktu przeciwnego – braku złej wiary dłużnika. W takiej sytuacji ciężar dowodu będzie jednak po stronie pozwanej, co utrudnia tej stronie obronę.
BLISKIE STOSUNKI DŁUŻNIKA I OSOBY TRZECIEJ
W nauce prawa i orzecznictwie wskazuje się, że „bliskie stosunki” należy rozumieć bardzo szeroko, pojęcie to może dotyczyć wszelkich bliskich stosunków faktycznych pomiędzy stronami czynności. Zazwyczaj pojęcie to utożsamia się przede wszystkim z powiązaniami rodzinnymi. Za bliskie stosunki będą również uchodzić relacje przyjacielskie, koleżeńskie, czy nawet biurowe. Pokrewieństwo między wspólnikami spółek dokonującymi czynności prawnej ma takie samo znaczenie jak pokrewieństwo między osobami fizycznymi dokonującymi czynności prawnej. Nie ma przeszkód w korzystaniu z tego domniemania w sytuacji, gdy dłużnik lub osoba trzecia są osobami prawnymi, jeżeli stosunek bliskości można odnieść do członków ich organów. Szczególnego znaczenia nabiera wiec tu np. zapoznanie się z odpisami pełnymi KRS, czy dokumentami z akt rejestrowych.
„Bliskie stosunki” muszą charakteryzować się pewną stałością, a ustalenie, że stosunki miały charakter jedynie incydentalny może prowadzić do uchylenia omawianego domniemania.
Pomimo tych wskazań pamiętać należy, że pojęcie „bliskie stosunki” jest pojęciem niejednoznacznym i finalnie podlega ocenie przez sąd rozpoznający sprawę na tle konkretnego przypadku.
POZOSTAWANIE W STAŁYCH RELACJACH GOSPODARCZYCH
Pozostawanie w stałych relacjach gospodarczych pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią będącą przedsiębiorcą musi mieć cechować się trwałością. Czynność prawna musi być dokonana w czasie pozostawania w tych relacjach.
Stosunki gospodarcze polegają najczęściej na współpracy obu podmiotów – uczestników obrotu gospodarczego na danym rynku. Stałymi relacjami gospodarczymi pomiędzy dłużnikiem i osobą trzecią może być np. najem, dzierżawa, sprzedaż, dostawa towarów, świadczenie usług i inne jeśli charakteryzują się pewną trwałością.
Wskazać należy, że stosunki gospodarcze nie muszą odzwierciedlać tylko więzi natury prawnej (np. umów długoterminowych), lecz również powiązań natury organizacyjnej (np. współuczestniczenia w strukturze organizacyjnej), ważny jest też element woli stałej współpracy gospodarczej po obu stronach.
SYTUACJE SZCZEGÓLNE
W pewnych przypadkach dla powodzenia skargi pauliańskiej nie ma jednak znaczenia, czy osoba trzecia wiedziała lub mogła się dowiedzieć o złej wierze osoby trzeciej – chodzi mianowicie o przypadki nieodpłatności czynności prawnej.
Ustawodawca podążył również i w drugą stronę zaostrzając przesłanki odpowiedzialności wymagają wykazanie wiedzy po stronie osoby trzeciej (a więc już nie wystarcza powinność jej posiadania). Dotyczy to sytuacji, kiedy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie a skarga pauliańska dotyczy ochrony wierzytelności przyszłej (w stosunku do daty czynności).
Ponadto w sytuacjach dalszego przeniesienia korzyści przez osobę trzecią (na osobę czwartą i dalej), wymagane jest wykazanie wiedzy osoby czwartej (lub dalszej), że istniały podstawy do uznania pierwszej transakcji (z udziałem dłużnika) za bezskuteczną wobec wierzyciela.
Wszystkie te przypadki nie są jednoznaczne dlatego wymagają rozwinięcia w osobnych wpisach.
PODSUMOWANIE
Domniemania ułatwiające udowodnienie złej wiary osoby trzeciej wpisują się w charakter prawny skargi pauliańskiej stanowiącej instrument ochrony wierzyciela przed nielojalnym dłużnikiem. W razie ich braku, powództwa byłyby oddalane wyłącznie z przyczyn natury dowodowej, co nie powinno mieć miejsca. W sprawach ze skargi pauliańskiej sposób prowadzenia postępowania dowodowego stanowi know-how pełnomocnika powoda, a opisane domniemania ułatwiające ustalenie stanu faktycznego dają mu narzędzia potrzebne do zrealizowania celu postępowania jakim jest ochrona wierzytelności.
