19.02.2021

Zarys pojęcia „korzyść majątkowa”

Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią na skutek dokonania czynności przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli jest jedną z przesłanek skargi pauliańskiej. Jednakże ustawodawca nie sformułował legalnej definicji pojęcia „korzyść majątkowa”. Autorzy poniższego opracowania próbują wobec tego przybliżyć, co wskazane pojęcie oznacza w świetle przepisów o skardze pauliańskiej.   

 

PRÓBY ZDEFINIOWANIA KORZYŚCI MAJĄTKOWEJ

W rozumieniu potocznym, „korzyść majątkowa” kojarzona jest z polepszeniem sytuacji ekonomicznej danej osoby. Wyrażenie to oznacza „pożytek” lub „zysk”. Jednakże w kontekście instytucji skargi pauliańskiej rozumienie przesłanki „korzyści majątkowej” uzyskanej przez osobę trzecią, powinno być rozpatrywane szerzej, niż wyłącznie w wąskich kategoriach ekonomicznych, ponieważ uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej wcale nie musi wiązać się bezpośrednio z uzyskaniem przez tę osobę wymiernych korzyści.

KORZYŚĆ MAJĄTKOWA A EKWIWALENTNOŚĆ ŚWIADCZEŃ

Po pierwsze, „korzyść majątkową” w literaturze przedmiotu rozumie się jako nabycie prawa majątkowego, które przedstawia określoną wartość. Oceniając, czy przesłanka uzyskania korzyści majątkowej w rozumieniu art. 527 k.c. została spełniona, istotne znaczenie ma to, czy w wyniku zaskarżonej czynności osoba trzecia uzyskała od dłużnika określony walor majątkowy. Do przyjęcia, iż osoba trzecia uzyskała taką korzyść, wystarczy już wykazanie, że na podstawie czynności prawnej dłużnika nabyła ona rzecz lub prawo. W myśl art. 527 k.c. nie chodzi bowiem o korzyść majątkową w sensie potocznym, utożsamianą np. z nabyciem rzeczy za cenę niższą od wartości tej rzeczy. W takim przypadku za „korzyść” uważa się różnicę między wartością rynkową rzeczy a zapłaconą ceną[1]. Korzyścią majątkową w rozumieniu art. 527 k.c. jest zaś nabycie przez osobę trzecią prawa majątkowego przedstawiającego pewną wartość, przy czym drugorzędne znaczenie ma wartość świadczenia osoby trzeciej (np. cena nabycia). Wobec tego korzyść majątkową osoba trzecia uzyskuje nawet wtedy, gdy płaci za rzecz nabytą od dłużnika cenę odpowiadającą wartości rynkowej nabywanej rzeczy. Ekwiwalentność może mieć bowiem znaczenie dopiero na etapie oceny, czy czynność dokonana została z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Z drugiej strony można dopuścić argumentację, że jeśli przedmiotem zaskarżania skargą pauliańską jest przysporzenie majątku, to warunkiem uwzględnienia powództwa jest uprzednie ustalenie, iż osoba trzecia w wyniku zrealizowania danej transakcji uzyskała więcej niż przed daną czynnością[2]. Jeśli zaś osoba trzecia płaci za uzyskaną walor majątkowy kwotę odpowiadającą wartości rynkowej rzeczy, to de facto dochodzi do zamiany jednego majątku na drugi (np. ruchomości na środki pieniężne).

W tym kontekście odnieść należy się do sytuacji, w której dłużnik na podstawie porozumienia z wierzycielem zaspokaja go w inny sposób, niż przewidywała to pierwotna umowa, a czynność ta prowadzi do pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli. Jeżeli dłużnik, który nie dysponuje gotówką umożliwiającą spłatę zobowiązania pieniężnego, zawiera z wierzycielem umowę cesji swoich wierzytelności, która prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania, to nie jest to zwykłe spełnienie świadczenia, ponieważ jest to zmiana pierwotnego świadczenia. W wyniku takiej czynności może dojść do usunięcia z majątku dłużnika aktywa w postaci jego wierzytelności i uniemożliwia innym wierzycielom zaspokojenie się z nich. Ponadto dłużnik może zaspokoić wierzyciela w inny sposób, nie tylko co do przedmiotu lub rodzaju świadczenia, ale też sposobu lub terminu spłaty – niż przewidywała to pierwotna umowa.

Przykład:

Dłużnik, nie dysponując gotówką umożliwiającą spłatę wymagalnej pożyczki, zawiera z wierzycielem umowę, na mocy której przeniósł własność ruchomości na wierzyciela. Umowa doprowadziła do wygaśnięcia zobowiązania dłużnika – pożyczki (art. 720 k.c.). Mimo że nie nastąpiło zwykłe spełnienie świadczenia (dokonała się zmiana pierwotnego świadczenia), to  porozumienie dłużnika z wierzycielem uniemożliwiono innym wierzycielom zaspokojenie się z ruchomości stanowiących przedmiot świadczenia dłużnika.

Jeśli zatem dłużnik dokonał wyboru wierzyciela w sposób arbitralny, prowadzący do uprzywilejowania go, kosztem pozostałych wierzycieli, zwłaszcza gdy towarzyszące okoliczności wskazują na rychłą możliwość ogłoszenia upadłości dłużnika, to jego zachowanie, mimo ekwiwalentności, podlega zaskarżeniu. Osoba trzecia uzyskała bowiem walor majątkowy, na który w razie rzetelnego postępowania dłużnika nie mogłaby liczyć. Wobec tego należy przyjąć, że uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej wcale nie musi wiązać się bezpośrednio z uzyskaniem przez tę osobę wymiernych korzyści, które polepszają jego pozycję w stosunku do pozycji dłużnika.

KORZYŚĆ MAJĄTKOWA A PRZYSPORZENIE

Po drugie, nie zawsze pojęcie „korzyści majątkowej” jest tożsame z określeniem „przysporzenie majątkowe”. Nie tylko bowiem bezpośrednie uzyskanie określonego składnika majątkowego, lecz również usunięcie obciążenia lub zrzeczenie się prawa, co może pośrednio powodować „zysk” osoby trzeciej.

Przedmiotem zaskarżenia na podstawie art. 527 k.c. mogą być niewątpliwie czynności, które przynoszą korzyść majątkową osobie trzeciej, a więc czynności określane w doktrynie jako przysparzające, które są skutkiem rozporządzeń dłużnika. Czynności te zwiększają aktywa albo zmniejszająca pasywa osoby trzeciej. Uzasadnionym wyjątkiem od tej zasady będzie jednak dopuszczenie zaskarżenia czynności polegających na zrzeczeniu się prawa, które mogą jedynie pośrednio powodować korzyść osoby trzeciej (przez nabycie pierwotne danego prawa).

 

PODSUMOWANIE

Do uzyskania korzyści dochodzi zazwyczaj wskutek zaistnienia „przesunięcia majątkowego” pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią. W pewnych warunkach nawet czynność ekwiwalentna może krzywdzić wierzyciela, prowadząc do uzyskania korzyści przez osobę trzecią. Przesłanka „uzyskania korzyści” powinna być rozumiana szeroko i autonomicznie na gruncie przepisów o skardze pauliańskiej. W konkretnych stanach faktycznych nie można wykluczyć, że korzyść majątkową można również rozumieć jako sytuacja, w której po stronie osoby trzeciej odpada obowiązek zwrotu waloru majątkowego dłużnikowi (np. zwolnienie osoby trzeciej z obowiązku świadczenia).

[1] Por. wyrok SA w Gdańsku z 28 października 1999 r., I ACa 638/99, OSA 2002, Nr 2, poz. 14.

[2]  Por. W. Popiołek, Komentarz do art. 527 k.c., [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Legalis/el.

Zobacz także:
22.04.2024

Pokrzywdzenie wierzycieli w toku spraw działowych

02.10.2023

„Tarcza hipoteczna” a skarga pauliańska

10.08.2023

Administracyjna egzekucja pauliańska po nowemu

31.05.2023

Zaskarżanie umowy dożywocia oraz darowizny z ustanowieniem służebności osobistej w drodze skargi pauliańskiej

29.03.2023

Dopuszczalność stosowania przepisów o skardze pauliańskiej w drodze analogii dla ochrony wierzytelności wynikających z prawnokarnego przepadku korzyści majątkowej

21.02.2023

Pokrzywdzenie wierzyciela alimentami

19.09.2022

Skarga pauliańska – sposób na odzyskanie długu

07.07.2022

Konkurencja wierzyciela pauliańskiego z wierzycielem hipotecznym osoby trzeciej