Zawarcie umowy o dożywocie może być uznane za bezskuteczne. Nie ulega wątpliwości, że drogą do odzyskania swojej wierzytelności dla pokrzywdzonego przez umowę dożywocia wierzyciela jest powództwo pauliańskie. Wymaga to jednak udowodnienia przez powoda szeregu przesłanek wymienionych w art. 527 k.c. i następnych. Kodeks cywilny, a dokładniej art. 916 k.c., przewiduje w takich sytuacjach łagodniejszy reżim prawny dla uprzywilejowanej kategorii wierzycieli – uprawnionych do alimentacji.
UMOWA DOŻYWOCIA JAKO SPOSÓB NA UCIECZKĘ Z MAJĄTKIEM
Na podstawie umowy dożywocia właściciel nieruchomości (dożywotnik) przenosi na inną osobę (zobowiązanego) własność nieruchomości w zamian za dożywotnią opiekę (art.908 k.c.). Zasadniczym celem umowy dożywocia jest zapewnienie dożywotnikowi utrzymania i opieki w zamian za przeniesienie własności nieruchomości. W praktyce zdarza się jednak, że umowa ta służy dłużnikom do uwolnienia się od odpowiedzialności za ich zobowiązania. Dłużnik, który przenosi na inną osobę własność należącej do niego nieruchomości, pozbywa się istotnego składnika swojego majątku, co może w znacznym stopniu utrudnić lub wręcz uniemożliwić jego wierzycielom odzyskanie należności. Dla osób dążących do odzyskania swych wierzytelności nie ma znaczenia fakt, że dłużnik w zamian nabył prawo dożywocia – prawo to nie podlega bowiem egzekucji.
JAKIE PRZESŁANKI NALEŻY SPEŁNIĆ?
Przepis art. 916 k.c. stanowi regulację szczególną wobec przepisów o actio pauliana. Zgodnie z jego brzmieniem osoba, względem której ciąży na dożywotniku ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli wskutek tej umowy dożywotnik stał się niewypłacalny. Co ważne, osoba ta, w przeciwieństwie do osób korzystających z ogólnych przepisów o skardze pauliańskiej, nie musi wykazywać zaistnienia u dłużnika, będącego dożywotnikiem, świadomości pokrzywdzenia wierzycieli. Stanowi to spore ułatwienie, ponieważ udowodnienie w procesie sądowym tej przesłanki bywa trudne. Wierzyciel alimentacyjny, żądający uznania umowy dożywocia za bezskuteczną na podstawie art. 916 k.c., nie ma także obowiązku wykazywania złej woli po stronie zobowiązanego, który na mocy umowy o dożywocie uzyskał własność nieruchomości. Na marginesie, warto zauważyć że regulacja z art. 916 k.c. to nie jedyne, poza skargą pauliańską, unormowanie regulujące ochronę wierzyciela w razie krzywdzącej czynności dłużnika.
Z żądaniem uznania umowy dożywocia za bezskuteczną mogą wystąpić jedynie wierzyciele alimentacyjni, których wierzytelności wynikają ze zobowiązań ustawowych. Możliwość zawarta w art. 916 k.c. nie rozciąga się zatem na osoby, w przypadku których, jedynym źródłem powstania wierzytelności alimentacyjnych jest umowa. Takie osoby mogą poszukiwać ochrony na gruncie przepisów ogólnych o skardze pauliańskiej – art. 527 i n. k.c.
Należy zwrócić uwagę, że wierzyciel alimentacyjny może żądać uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną względem niego, nawet jeśli została ona zawarta przed powstaniem po stronie dożywotnika ustawowego obowiązku alimentacyjnego. Uprawnienie z art. 916 k.c. nie jest jednak całkowicie wolne od ograniczeń czasowych – uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną nie można żądać po upływie 5 lat od daty jej zawarcia. Powództwo powinno zostać wytoczone przeciwko nabywcy nieruchomości (zobowiązanemu z tytułu umowy o dożywocie).
Innymi słowy, art.916 k.c. przewiduje trzy przesłanki do wystąpienia w powództwem przez wierzyciela alimentacyjnego. Po pierwsze, musi zostać zawarta umowa o dożywocie (a nie jakakolwiek inna czynność prawna). Po drugie, na dożywotniku musi ciążyć ustawowy obowiązek alimentacyjny. Po trzecie, przeniesienie własności nieruchomości na inną osobę (zobowiązanego) musi spowodować niewypłacalność po stronie dożywotnika.
Wątpliwości może budzić fakt, że w przeciwieństwie do regulacji ogólnych dotyczących skargi pauliańskiej, w art. 916 k.c. nie pojawia się przesłanka „pogłębienia niewypłacalności”. W przypadku powództwa pauliańskiego, wierzyciel może zaskarżyć czynność prawną nie tylko w sytuacji, gdy na jej skutek dłużnik stał się niewypłacalny, lecz także, gdy stał się on niewypłacalny w wyższym stopniu. Zagadnienie jest sporne w doktrynie. Istnieje pogląd, że omawiany przepis będzie miał zastosowanie również w sytuacji pogłębienia się niewypłacalności dożywotnika[1]. Przeważa jednak stanowisko, zgodnie z którym skoro art. 916 k.c. nie wspomina o pogłębieniu niewypłacalności, a jedynie o jej wywołaniu, to należy stwierdzić, że taka była wola ustawodawcy. Gdyby dążył on do udzielenia ustawowym wierzycielom alimentacyjnym ochrony prawnej na gruncie art. 916 k.c. również wtedy, gdy dożywotnik był niewypłacalny już przed zawarciem umowy, użyłby odpowiednich określeń, tak jak uczynił to w art. 527§2 k.c.[2]
BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA
Umowa dożywocia, uznana za bezskuteczną na podstawie art. 916 k.c., jest dotknięta tzw. bezskutecznością względną. Oznacza to, że osoba, która nabyła nieruchomość na mocy tej umowy, nadal pozostaje jej właścicielem. Natomiast wierzyciel alimentacyjny może zaspokoić swoje roszczenia ze zbytej nieruchomości. Jest więc w takiej sytuacji, jak gdyby do przeniesienia własności nigdy nie doszło. Odpowiedzialność nabywcy ograniczona jest do wysokości wartości nieruchomości. Może się on także uwolnić od obowiązku zadośćuczynienia żądaniu osoby uprawnionej, zaspokajając wierzyciela lub wskazując mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dożywotnika.
PODSUMOWANIE
Podsumowując, należy przyjąć, że uprawnienie z art. 916 k.c. stanowi regulację szczególną w stosunku do przepisów o skardze pauliańskiej. Ustawodawca uznał bowiem, że przepisy ogólne o skardze pauliańskiej nie zapewniają wystarczającej ochrony prawnej uprzywilejowanej grupie wierzycieli – osobom uprawnionym do alimentacji na mocy ustawy. Osoby, którym z różnych przyczyn nie przysługuje możliwość skorzystania z omawianego przepisu, nadal mogą jednak poszukiwać ochrony na podstawie regulacji ogólnych dotyczących skargi pauliańskiej.
[1] B. Lackoroński [w:] Kodeks cywilny…, t. 3b, red. K. Osajda, 2017, s. 1287.
[2] T. Bielska-Sobkowicz [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczegółowa, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 916, t.4.; A. Bieranowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, art. 916, t. 6.