Zasada szybkości postępowania, pomimo licznych nowelizacji przepisów procedury cywilnej, nie jest realizowana w praktyce w sposób zadowalający.
Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, że już po dokonaniu czynności fraudacyjnej, lecz przed wytoczeniem powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela, dłużnik ogłasza upadłość. Jeszcze bardziej sytuacja prawna wierzyciela komplikuje się, gdy ogłoszenie upadłości dłużnika następuje po wytoczeniu powództwa ze skargi pauliańskiej. Wobec pojawiających się w praktyce wątpliwości natury prawnej, konieczne jest rozstrzygnięcie relacji pomiędzy prawem do zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego a prawem do zaspokojenia wierzycieli osoby trzeciej w kontekście przepisów procedury cywilnej (k.p.c.) i prawa upadłościowego (p.u.).
Przedmiotem niniejszego artykuły będzie sytuacja procesowa wierzyciela pauliańskiego w razie ogłoszenia upadłości dłużnika. W pierwszej kolejności analizie poddana zostanie skarga pauliańska na przedpolu upadłości, a następnie omówione zostanie roszczenie pauliańskie po ogłoszeniu upadłości dłużnika. Poruszona zostanie także problematyka wykonania przez syndyka wyroku uwzględniającego skargę pauliańską.
Wszczęcie postępowania ze skargi przed ogłoszeniem upadłości
Na wstępie zajmijmy się pierwszym przypadkiem, gdy postępowanie o uznanie za bezskuteczną czynności upadłego zostało wszczęte przez wierzyciela przed datą ogłoszenia upadłości dłużnika. W takiej sytuacji chodzić może tylko o proces wytoczony na podstawie art. 527 k.c., gdyż bezskuteczność czynności upadłego z mocy prawa na podstawie art. 127 i 128 p.u. jest dopiero skutkiem ogłoszenia upadłości.
Wstąpienie syndyka do postępowania wszczętego przez wierzyciela zależy od jego woli i nie wymaga zgody stron postępowania. Nie wymaga też zezwolenia sędziego-komisarza lub rady wierzycieli, chyba że sędzia-komisarz zastrzegł obowiązek pozyskania takiej zgody w trybie art. 152 p.u.
Art. 152 p.u.: Sędzia-komisarz kieruje tokiem postępowania upadłościowego, sprawuje nadzór nad czynnościami syndyka, oznacza czynności, których wykonywanie przez syndyka jest niedopuszczalne bez jego zezwolenia lub bez zezwolenia rady wierzycieli, jak również zwraca uwagę na popełnione przez syndyka uchybienia.
Można zastanowić się, czy wstąpienie syndyka do postępowania prowadzi do następstwa procesowego typu mortis causa (wiąże się z potrzebą uprzedniego zawieszenia postępowania – zob. art. 174 k.p.c.).
Do zawieszenia postępowania w omawianej sytuacji brak jest jednak wyraźnej podstawy prawnej, co sprawia, że ewentualne zawieszenie musiałoby nastąpić na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., stosowanego przez analogię. Przy rozważaniu zakreślonego problemu można odwołać się do treści art. 133 ust. 4 p.u. Z przepisu tego pośrednio wynika, że jakiekolwiek świadczenia otrzymane po ogłoszeniu upadłości przez wierzyciela na mocy wyroku uznającego czynność upadłego za bezskuteczną podlegają przekazaniu do masy upadłości. Ustawodawca nie wykluczył zatem takiego przypadku, że proces z udziałem wierzyciela może być kontynuowany i zakończony także po ogłoszeniu upadłości dłużnika. Wówczas jednak wierzyciel musi przekazać do masy to, co w oparciu o taki wyrok uzyskał.
W przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika nie powinno zatem następować zawieszenie postępowania ze skargi pauliańskiej na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. Przepis ten reguluje wpływ ogłoszenia upadłości jednej ze stron tego postępowania na postępowania cywilne toczące się z jego udziałem. Wobec tego przepis ten nie dotyczy bezpośrednio procesu pauliańskiego (jako strony występują w nim wierzyciel oraz osoba trzecia, upadły natomiast może być interwenientem ubocznym).
Syndyk może wstąpić do sprawy w każdym stadium postępowania, a więc także w drugiej instancji, jest to bowiem szczególny rodzaj przekształcenia procesu pod względem podmiotowym. Po wstąpieniu syndyka do procesu sąd powinien – postanowieniem – zwolnić wierzyciela od udziału w sprawie, ponieważ wierzyciel nie może być w takiej sytuacji nie tylko powodem, lecz także interwenientem ubocznym.
Wszczęcie postępowania ze skargi po ogłoszeniu upadłości dłużnika
W przypadku wytoczenia przez wierzyciela powództwa na podstawie art. 527 i n. k.c. po ogłoszeniu upadłości dłużnika, powództwo takie podlega oddaleniu z powodu braku legitymacji czynnej powoda. W tym przypadku możliwe jest jednak wstąpienie syndyka do postępowania w trybie art. 196 k.p.c.
Art. 196 k.p.c.: Jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną. Osoba ta może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda.
Nie ma do tej sytuacji zastosowania art. 133 p.u. Syndyk nie może na tej podstawie wstąpić w miejsce powoda w sprawie wszczętej przez wierzyciela, który zaskarżył czynności upadłego.
Zasadą postępowania upadłościowego jest, że interes każdego indywidualnego wierzyciela z chwilą ogłoszenia upadłości staje się interesem wspólnym ogółu wierzycieli. Skoro wszyscy wierzyciele mają być w postępowaniu upadłościowym równo traktowani, wierzyciel nie może zainicjować postępowania, które zmierzałoby do ochrony jego partykularnego interesu z pokrzywdzeniem pozostałych wierzycieli. Wierzycielom w takiej sytuacji przysługuje jedynie sprzeciw co do uznania wierzytelności na liście wierzytelności, jeżeli czynność bezskuteczna doprowadziła do powstania wierzytelności uznanej przez syndyka na liście. Do procesu, który wytoczył syndyk, nie mogą przystąpić wierzyciele w charakterze interwenientów ubocznych z uwagi na brak interesu prawnego – wobec roli syndyka w takim postępowaniu.
Wyrok pauliański przed ogłoszeniem upadłości dłużnika
Jeżeli jeszcze przed ogłoszeniem upadłości wierzyciel wygrał proces o uznanie czynności za bezskuteczną i otrzymał jakieś świadczenie na mocy wyroku, to nie ma obowiązku wydawać tego świadczenia masie upadłości, a z niezaspokojoną częścią wierzytelności uczestniczy w postępowaniu na równi z innymi wierzycielami. Jeżeli jednak wierzyciel do chwili ogłoszenia upadłości nie zdążył wyegzekwować należnego mu świadczenia, to uprawnienie do realizacji wyroku pauliańskiego przechodzi z mocy prawa na syndyka i to on powinien odzyskać dla masy upadłości przedmiot bezskutecznej czynności (ewentualnie jego ekwiwalent).
Natomiast świadczenie zasądzone w wyroku zapadłym przed ogłoszeniem upadłości, ale niewyegzekwowane podlega przekazaniu do masy upadłości (art. 134 ust. 1 p.u.). Na podstawie tego przepisu syndyk może wystąpić o nadanie wyrokowi zasądzającemu na rzecz wierzyciela klauzuli wykonalności na swoją rzecz (następuje bowiem następstwo z mocy prawa).
Jeżeli wskutek czynności bezskutecznej jakieś mienie z masy upadłości wyszło lub do niej nie weszło, to powinno do masy wrócić. Powrót zasadniczo powinien nastąpić w naturze, a jeżeli jest to niemożliwe, powinna do masy być wpłacona równowartość w naturze1 . Zgoda na zapłatę ekwiwalentu następuje w drodze postanowienia, którego istotą jest określenie wielkości tego właśnie ekwiwalentu. Za zgodą sędziego-komisarza druga strona czynności może zwolnić się z obowiązku przekazania do masy upadłości tego, co wskutek tej czynności z majątku upadłego ubyło, przez zapłatę różnicy między wartością świadczoną a wartością rynkową z dnia zawarcia umowy.
Osoby obowiązane do zwrotu przedmiotu majątkowego do masy upadłości i zakres obowiązku określa sędzia-komisarz postanowieniem. Prawomocne orzeczenie ma moc tytułu wykonawczego. Dzięki tej konstrukcji prawnej syndyk nie będzie musiał występować do sądu powszechnego przeciwko kontrahentowi bezskutecznej czynności.
Podsumowanie
Sytuacja prawna wierzyciela pauliańskiego w razie ogłoszenia przez dłużnika upadłości jest złożona. Wierzyciel co do zasady z chwilą ogłoszenia upadłości dłużnika nie ma możliwości dalszego dochodzenia roszczenia pauliańskiego w procesie (zasada tzw. bezwzględnego podstawienie procesowego syndyka). Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy wszczęcie postepowania nastąpiło przed ogłoszeniem upadłości, a syndyk odmówił wstąpienia do procesu. W każdym jednak przypadku po ogłoszeniu upadłości nie jest możliwa realizacja wyroku pauliańskiego przez indywidualnego wierzyciela, a przedmiot czynności fraudacyjnej powinien zostać przekazany do masy upadłości. Z perspektywy wierzyciela istotne jest zatem monitowanie aktualnego stanu wypłacalności dłużnika, w szczególności, czy dłużnik nie podejmuje czynności zmierzających do zainicjowania postępowania upadłościowego.
1 Sąd Najwyższy wskazał: „Przekazanie do masy upadłości nie oznacza podstawy roszczenia o zobowiązanie nabywcy do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności, tylko powinność nabywcy zwrotu w naturze, a w razie sporu, powstanie po stronie syndyka roszczenia procesowego o wydanie tych rzeczy i praw, które wyszły z masy – celem umożliwienia zaspokojenia wszystkich wierzycieli z powiększonej w ten sposób masy upadłości” (wyrok SN z 4.09.2014 r., II CSK 609/13, Legalis).
