Katalog zachowań zmierzających do uniknięcia odpowiedzialności za zobowiązania jest szerszy niż mogłoby się wydawać. O ile niektóre czynności nierozerwalnie kojarzą się z możliwością zastosowania skargi pauliańskiej, poważne wątpliwości mogą się pojawić przy tych bardziej nietypowych. Niewątpliwie ciekawym zagadnieniem jest zaskarżenie dokonanego przesunięcia majątkowego w związku z odwołaniem darowizny wobec obdarowanego dłużnika.
Wyobraźmy sobie następującą sytuację – dłużnik, który otrzymał w darowiźnie nieruchomość wpada w poważne kłopoty finansowe. Jako że jest w dobrych stosunkach z darczyńcą, wspólnie postanawiają uchronić darowany majątek przed egzekucją. Darczyńca na podstawie art. 898 § 1 k.c. składa pisemne oświadczenie o odwołaniu darowizny powołując się na rażącą niewdzięczność obdarowanego, czemu ten ostatni się nie sprzeciwia. W konsekwencji wierzyciele, próbujący odzyskać przysługujące im należności dowiadują się, że dłużnik nie posiada istotnego majątku z uwagi na odwołanie darowizny nieruchomości i jej zwrot darczyńcy. Na takim tle rysuje się interesujące zagadnienie prawne dopuszczalności wykorzystania skargi pauliańskiej przez niezaspokojonego wierzyciela.
Czy i jaka czynność prawna dłużnika podlega zaskarżeniu?
Po pierwsze, mogą pojawić się wątpliwości związane z kwestią, czy można stwierdzić, że osoba odwołująca darowiznę już na tym etapie uzyskała korzyść majątkową. Zgodnie z dominującym w doktrynie, jak i orzecznictwie poglądem odwołanie darowizny nie skutkuje przeniesieniem własności jej przedmiotu z jednej osoby na drugą, lecz wywołuje skutek jedynie obligacyjny, powodując obowiązek zwrotu otrzymanej korzyści stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu1. Czytelnie staje się, że samo odwołanie darowizny jako będące przejawem czynności wyłącznie darczyńcy, nie może być zaskarżone skargą pauliańską. Brak jest bowiem na tym etapie jakiejkolwiek czynności prawnej po stronie obdarowanego dłużnika (brak oświadczenia woli).
Natomiast w celu zwrotnego przeniesienia własności na darczyńcę wymagane jest dodatkowo zawarcie umowy pomiędzy darczyńcą a obdarowanym co do powrotnego przeniesienia własności. W tym już jednak działaniu dłużnik przejawia postawę aktywną, tj. dokonuje czynności prawnej składając oświadczenie woli.
Należy uznać, że dopiero taka czynność prawna mogłaby podlegać zaskarżeniu w drodze powództwa pauliańskiego, jako że dopiero takie działanie zawiera w sobie oświadczenie woli dłużnika.
Kto powinien być pozwanym w przedmiotowej sprawie?
Kolejną istotną kwestią, którą należy rozważyć jest to, przeciwko komu należałoby wystąpić z powództwem. Zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, pozwanym ze skargi pauliańskiej powinna być osoba trzecia, która w wyniku dokonanej z dłużnikiem krzywdzącej wierzyciela czynności prawnej uzyskała korzyść majątkową. W związku z tym, że kwestionowana może być co do zasady tylko umowa przenosząca (powrotnie) własność na darczyńcę, ten ostatni winien być pozwanym w ewentualnej sprawie ze skargi pauliańskiej.
Odwołanie darowizny a świadomość pokrzywdzenia wierzycieli
Jak wskazano, co do zasady obdarowany (dłużnik) nie ma wpływu na odwołanie darowizny. Jest to niezależna od jego woli decyzja darczyńcy. Wobec faktu, że zaskarżeniem może być objęte jedynie działanie dłużnika (a więc wskazywana wyżej – późniejsza czynność zwrotu własności rzeczy), to jednak pojawić się tu mogą istotne wątpliwości. Chodzi mianowicie o to, czy dłużnikowi zwracającemu rzecz można w ogólne postawić zarzuć świadomości krzywdzenia wierzyciela? Wątpliwości tej wynikają z faktu, że dłużnik do zwrotu rzeczy jest przecież zobligowany (jako bezpodstawnie wzbogacony). Innymi słowy – dłużnik zwraca własność będąc do tego „przymuszonym” w związku z odpadnięciem podstawy prawnej dla dalszego posiadania darowanej rzeczy. Wydaje się zatem, że w takiej sytuacji trudno byłoby przypisać dłużnikowi działanie w złej wierze i świadomość pokrzywdzenia wierzycieli, co jest z kolei niezbędne dla możliwości skutecznego zaskarżenia czynności skargą pauliańską. Z tego względu sądy w wielu przypadkach nie dostrzegają możliwości ubezskutecznienia na mocy skargi pauliańskiej zwrotnego przeniesienia własności wynikającego z odwołania darowizny.
Zmowa darczyńcy i obdarowanego
Okazuje się jednak, że w niektórych sytuacjach możliwe jest skuteczne wystąpienie z powództwem pauliańskim przeciwko darczyńcy, który uzyskał korzyść majątkową na skutek zwrotnego przeniesienia własności. W wyroku z dnia 24 października 2002 r. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym co do zasady nie można żądać uznania za bezskuteczną na podstawie art. 527 § 1 k.c. umowy „powrotnego” przeniesienia własności nieruchomości na darczyńcę, zawartej w następstwie odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, chyba że została zawarta w wyniku wcześniejszej zmowy darczyńcy i obdarowanego w celu pokrzywdzenia wierzyciela2. Sąd dostrzegł zatem, że niekiedy odwołanie darowizny i związane z nim przeniesienie własności może być konsekwencją ustaleń dokonanych pomiędzy obdarowanym a darczyńcą, nakierowanych na uniknięcie odpowiedzialności za zobowiązania.
Obowiązek wykazania przedmiotowej zmowy ciąży na występującym ze skargą pauliańską wierzycielu. Powód może próbować wykazać jej zaistnienie na różne sposoby. Wskazuje się przykładowo, że o porozumieniu darczyńcy z obdarowanym będzie świadczył z reguły krótki odstęp czasu pomiędzy datą zawarcia umowy darowizny a jej odwołaniem i zwrotnym przeniesieniem własności nieruchomości na rzecz darczyńcy.
Podsumowanie
Mimo iż, co do zasady, w przypadku odwołania darowizny obdarowanemu nie można przypisać działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli należy uznać, że w niektórych sytuacjach ubezskutecznienie czynności zwrotnego przeniesienia własności darowanej rzeczy jest możliwe. Wymaga jednak wykazania przed sądem za pomocą adekwatnej argumentacji, że obdarowany i darczyńca działali w zmowie.
1 Wyrok SN z 23.11.2018 r., II CSK 646/17, LEX nr 2581769.
2 Wyrok SN z 24.10.2002 r., II CK 396/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 10.
