Skarga pauliańska związana z przesunięciami majątkowymi pomiędzy małżonkami (ew. byłymi małżonkami) stosunkowo często trafia na wokandy polskich sądów. Klasyczne już „podziały majątku” krzywdzące wierzycieli odnoszą się do sytuacji po ustaniu wspólności majątkowej. Ma to zazwyczaj miejsce po orzeczeniu rozwodu, niemniej przesunięcia występować mogą także w trakcie trwania małżeństwa (w sytuacji ustania wspólności ustawowej z innych przyczyn). W takich sytuacjach niesprawiedliwe dystrybucje majątku są już niemal powszechnie uznawane przez sądy powszechne za bezskuteczne względem wierzycieli.
Specyficznie rysuje się natomiast sytuacja odwrotna, tj. taka, w której transfer majątku dokonywany jest z majątku objętego małżeńską wspólnością ustawową – bądź na rzecz współmałżonka bądź osoby trzeciej, a jednocześnie dłużnikiem wierzyciela jest tylko jeden z małżonków. W artykule omówione zostanie stosowanie skargi pauliańskiej do tego rodzaju sytuacji, w tym wysoce skomplikowane wytyczne co do zaspokajania wierzyciela po uzyskaniu korzystnego wyroku.
Współwłasność łączna
Standardowym ustrojem majątkowym małżeńskim jest ustrój ustawowej wspólności majątkowej obejmujący przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny).
Majątek wspólny objęty jest tzw. „wspólnością (współwłasnością) łączną”. Oznacza to, że rozporządzenie majątkiem „na zewnątrz” możliwe jest tylko przy łącznym współdziałaniu małżonków.
W ich relacji wewnętrznej w czasie trwania wspólności małżonkowie nie mając określonych udziałów w majątku wspólnym, nie mogą więc – stosownie do art. 35 k.r.o. – żądać podziału majątku wspólnego. Nie mogą również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Gdy dłużnikiem jest jeden z małżonków
W orzecznictwie rozważano, czy i w jakim zakresie można zaskarżyć czynność obojga małżonków, z których jeden tylko jest dłużnikiem, jeżeli czynność ta dotyczyła rozporządzenia ich majątkiem wspólnym na rzecz osoby trzeciej. Oczywiście dostrzec trzeba, że ze względu na fakt, iż współwłasność ma charakter łączny to czynność nie mogła być dokona inaczej jak tylko wspólnie.
Rozstrzygnięcie tych kwestii mogło polegać bądź to na wyłączeniu dopuszczalności skargi pauliańskiej bądź też jej ogólnemu zaaprobowaniu, względnie przyjęciu koncepcji mieszanej – przy poszukiwaniu rozwiązania respektującego prawa osoby trzeciej stanowiących refleks sytuacji prawnej małżonka niebędącego dłużnikiem.
Dopuszczalność
W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. zwł. uchwała z 24.10.2003 r., III CZP 72/03) opowiedziano się za generalną dopuszczalnością skargi pauliańskiej do takich przypadków. Jednocześnie Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że nie można też budować tu jakichkolwiek koncepcji bezskuteczności „częściowej” czynności prawnej, tj. tylko w relacji do czynności małżonka będącego dłużnikiem.
Problematyczne było jednak nadal, czy tak daleko idąca ochrona wierzyciela pauliańskiego powinna mieć miejsce, gdyby małżonek niebędący dłużnikiem nie wyraził w ogóle zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka (dłużnika). Koncepcje te są czytelnymi reminiscencjami zasad zaspokajania się wierzyciela z majątku objętego wspólnością ustawową (art. 41 k.r.o.).
Judykatura kwestię tę rozstrzygnęła na korzyść wierzyciela pauliańskiego. Przykładowo w uchwale z 12.05.2011 r., III CZP 19/11 Sąd Najwyższy dopuścił tu skuteczność actio pauliana (por. także wyr. SN z 6.06.2003 r., IV CKN 204/01, wyrok SA w Krakowie z 2.03.2016 r., I ACa 1660/15). Wydaje się, że decydujące znaczenie ma negatywny aspekt wolicjonalny po stronie małżonka ujawniający się później – w dacie dokonania czynności prawnej, zaś wcześniejszy brak jego zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez współmałżonka jest dla przesłanek bezskuteczności indyferentny.
Natomiast wyrażane niekiedy koncepcje pośrednie – sugestie już wcześniejszego ograniczenia skutku wyroku pauliańskiego (zaspokojenie z przedmiotu korzyści) jedynie do części (1/2) – tzw. częściowa bezskuteczność, są powszechnie odrzucane.
Actio pauliana a przyszła egzekucja
Stanowisko o dopuszczalności zaskarżania skargą pauliańską „całej” czynności prawnej obojga małżonków w sytuacji (uprzedniej) braku zgody współmałżonka na zaciągnięcie zobowiązania, niekoniecznie musi oznaczać dla wierzyciela pauliańskiego takie samo przełożenie na płaszczyźnie egzekucyjnej. Innymi słowy – skarga pauliańska wygrana co do „całości” czynności nie oznacza że taki sam wymiar będzie miało upoważnienie egzekucyjne (art. 532 k.c.). Na kwestię trzeba bowiem spojrzeć jeszcze poprzez pryzmat przyszłego zaspokajania się z przedmiotu korzyści.
Uwidacznia się tu dobitnie egzekucyjny charakter skargi pauliańskiej – wszak zgodnie z art. 532 k.c. wierzyciel może prowadzić egzekucję z przedmiotów majątkowych, które „wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły„. Powyższe należy odczytywać w związku z art. 41 k.r.o. Jeżeli więc czynności kreującej nieuregulowane zobowiązanie dokonano bez zgody małżonka, wówczas możliwości zaspokojenia się z majątku objętego wspólnością ustawową są znacząco ograniczone, co wynika z art. 41 §2 k.r.o. (oczywiście dokonanie czynności za zgodą takie ograniczenia eliminuje). Może się zatem zdarzyć, że jakkolwiek czynność polegała na rozporządzeniu składnikiem majątku należącym do majątku wspólnego, to jednak finalnie wierzyciel i tak nie miałby możliwości poszukiwania zaspokojenia z takiego przedmiotu. Sytuacji tej nie odwraca art. 532 k.c., gdyż o faktycznej możliwości zaspokojenia decydować będzie kształt tytułu wykonawczego o zapłatę. W orzecznictwie trafnie wskazuje się więc, że faktyczna ochrona interesów osoby trzeciej następować będzie w stadium egzekucyjnym (egzekucja z przedmiotu korzyści). Skutek ten wystąpi samoistnie, gdyż wierzyciel pauliański nie uzyska klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c.
O ile więc kwestia zaspokojenia egzekucyjnego nie ma znaczenia dla przesłanek skargi paulaińskiej to jednak ma już niepomierne znaczenie dla uwzględniania interesów osoby trzeciej. Takie ujęcie problemu oznaczałoby w praktyce, że skarga pauliańska byłaby instrumentem pustym, bez przełożenia na późniejszą możliwość zaspokojenia wierzytelności i jako taka pozbawiona byłaby racjonalnego uzasadnienia.
Czy zatem w świetle obiektywnie krzywdzących zachowań jednego z małżonków, działającego nawet we współdziałaniu z drugim, wierzyciel pauliański stoi na straconej pozycji?
Zaspokojenie wierzyciela pauliańskiego
Odpowiedź na postawione wyżej pytanie podał sam Sąd Najwyższy (powołana wyżej uchwała z dn. 12.05.2011 r., III CZP 19/11). Zawarto w nim wskazanie dla wierzyciela pauliańskiego, które warto tu – in extenso przytoczyć:
„Chcąc uzyskać zaspokojenie chronionej wierzytelności na podstawie wyroku pauliańskiego, wierzyciel powinien natomiast uruchomić odpowiednie środki prawne, które doprowadzą do ustania ustroju majątku wspólnego między małżonkami (art. 52 § 1a KRO), jeżeli takie ustanie nie nastąpiło wcześniej z określonej przyczyny (por. np. art. 52 § 1 KRO, art. 47 KRO, art. 54 KRO). Powołując się na art. 52 § 1a KRO, wierzyciel zatem mógłby uprawdopodobnić, że „zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków”. Jeżeli legitymuje się już tytułem wykonawczym (pauliańskim) przeciwko osobie trzeciej i tytułem wykonawczym przeciwko małżonkowi – dłużnikowi, to zniesienie na jego wniosek wspólności majątkowej małżeńskiej miałoby swoje uzasadnienie właśnie w tym, że istnieje potrzeba „zaspokojenia wierzytelności” w wyniku egzekucji z przedmiotu majątkowego, który wszedł do majątku osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 KC, i to w takim zakresie, w jakim można określić udział małżonków w poszczególnych składnikach ich byłego majątku wspólnego. W wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do składników tego majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Udział taki wyznaczałby możliwy zakres zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną (…)”.
Innymi słowy – wierzyciel pauliański powinien skupić się na podejściu od drugiej strony, tj. nie przez pryzmat „bezpośredniej” egzekucji, lecz przez doprowadzenie (najpierw) do dookreślenia zakresu udziału małżonków w przedmiocie korzyści majątkowej. Jak podsumowano – udział taki wyznaczałby zakres ochrony pauliańskiej udzielonej wierzycielowi jednego z małżonków uwzględniającej także interes prawny także pozwanej osoby trzeciej w procesie pauliańskim.
Quasi podział majątku wspólnego
W ostatnio wydanym wyroku (wyrok z 15.07.2021 r., V ACa 651/19) SA w Warszawie rozstrzygnął jeszcze innego rodzaju zagadnienie związanie z rozporządzaniem mieniem wchodzącym skład majątku wspólnego małżonków. W odróżnieniu od ww. przykładów zagadnienie to odnosiło się do tego, czy dokonanie przez małżonka – dłużnika darowizny „udziału objętego wspólnością ustawową” na rzecz drugiego małżonka, może być uznane za bezskuteczne względem wierzyciela. Sytuacja ta jest więc o tyle nietypowa, że rozporządzenie nie następuje tu wspólnie na rzecz podmiotu trzeciego, lecz ma miejsce między małżonkami.
Skargę pauliańską w pierwszej instancji uwzględniono, zaś pozwany w apelacji zaczął nawet (przeciwko sobie) zarzucać, że czynność taka była nieważna, stąd nie może być ubezskuteczniona. Podstawowy problem sprowadzał się więc do tego, czy w ogóle można mówić o dopuszczalności rozporządzenia udziałem, gdy wspólność jest „bezudziałowa”, a ponadto czy takie przesunięcie nie narusza zakazu z art. 35 k.r.o.
Ostatecznie SA w Warszawie odwołał się do uchwały SN(7) z dnia 10.04.1991 r., III CZP 76/90 przesądzającej, że „w czasie trwania ustawowej wspólności majątkowej dopuszczalne jest rozporządzenie przez małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego drugiego małżonka”. Zauważono przy tym, że działanie takie nie narusza też art. 35 k.r.o., gdyż nie stanowi przejawi podziału majątku wspólnego (niedopuszczalnego).
Tym samym zaaprobowano, że actio pauliana stosuje się także do przesunięć majątkowych między małżonkami pozostającymi we wspólności majątkowej.
Podsumowanie
Aspekt majątkowy relacji małżeńskich stanowi szerokie pole do nadużyć w kontekście odpowiedzialności jednego małżonka za zobowiązania. Niewątpliwe szereg przesunięć majątkowych z majątku objętego wspólnością ustawową może stanowić czynności in fraudem creditorum. Skarga pauliańska w swojej „czystej postaci” może i tu znaleźć swoje zastosowanie, tym niemniej istotnym zmianom podlegać mogą zasady finalnego poszukiwania zaspokojenia przez wierzyciela pauliańskiego. Bez wątpienia sprawy tego rodzaju generować będą jeszcze wiele sporów w orzecznictwie.
