W orzecznictwie Sądu Najwyższego zaznacza się ostatnio wyraźne odejście od dominujących poglądów na temat pokrzywdzenia wierzyciela w związku z dokonaniem czynności prawnej, której przedmiotem była nieruchomość obciążona. Przykładowo – w wyroku Sądu Najwyższego: z dnia 19 czerwca 2024 r. (sygn. akt II CSKP 1761/22) oraz z 21.11.2024 r. (II CSKP 1964/22) analizowano kwestię przesłanek ochrony w ramach skargi pauliańskiej, gdzie uznano, że przesłanka dochodzenia ochrony pauliańskiej nie polega na pozytywnej prognozie dotyczącej możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z przedmiotu czynności fraudacyjnej. Tożsame zapatrywania przedstawił wreszcie SN w ostatnio wydanej uchwale składu 7 sędziów z 19.03.2025 r. (III CZP 9/24, dotąd bez uzasadnienia). W orzeczeniu tym podkreślono, że „jeżeli dłużnik wyzbył się nieruchomości obciążonej hipoteką, pokrzywdzenie wierzycieli zachodzi, gdy czynność ta doprowadziła do powstania lub do zwiększenia nadwyżki pasywów nad aktywami dłużnika”. W konsekwencji oceniając zasadność skargi pauliańskiej, sąd nie bada możliwości zaspokojenia się wierzyciela ze zbywanej nieruchomości (art. 527 § 2 k.c.).
Na tle takiej problematyki przyjmowano poprzednio (raczej powszechnie), że o w przypadkach transferów rzeczy obciążonych, pokrzywdzenie nie zachodzi, jeśli wierzyciel poszukujący ochrony i tak nie miał możliwości zaspokojenia się z wytransferowanej rzeczy.
Nietrudno dostrzec, że obecna optyka odwraca tę sytuację. Pokrzywdzenie wystąpi zawsze, kiedy dojdzie do nieekwiwalentnego rozporządzenia obciążoną rzeczą, niezależnie od tego, czy indywidualny wierzyciel miałby szansę zaspokoić się z tej rzeczy, gdyby do czynności prawnej nie doszło. Ta konkluzja jest naturalną konsekwencją przyjęcia, że pokrzywdzeniem jest wystąpienie negatywnej zmiany w relacji pasywów (z i aktywów).
Brzmi to dosyć niebezpiecznie, albowiem otwiera drzwi do zaskarżania czynności prawnych przez wierzyciela, który nie miałby nigdy szans na zaspokojenie się z wytransferowanej rzeczy, niezależnie czy w majątku dłużnika, czy z majątku osoby trzeciej. Zasiewa więc istotne ryzyka dla transakcji na aktywach trudnych, w tym może wpłynąć na przemodelowane schematów restrukturyzacyjnych.
Rację ma Sąd Najwyższy, że zdolność do zaspokojenia wierzyciela po wygraniu przez niego skargi pauliańskiej (zatem z rzeczy znajdującej się już z majątku osoby trzeciej), nie ma znaczenia z puntu widzenia przesłanek pauliańskich. Rzecz jednak w tym, że nie na tym polega punkt ciężkości. Ustawodawca nie koncentruje się na zaspokojeniu u osobie trzeciej z prozaicznej przyczyny – w typowym klasycznym transferu własności, wygrana skarga pauliańska per se jest gwarancją określonego stopnia zaspokojenia (z uwagi na konsekwencje z art. 532 k.c.). Zbędne jest w ogóle zastanawiać się nad perspektywą zaspokojenia, a tym bardziej czynić z tego przesłanki skargi pauliańskiej.
Inaczej kwestia przedstawia się, jeśli chodzi o zaspokojenie z majątku dłużnika. Stanowi on przedmiot zainteresowania ustawodawcy właśnie z punktu widzenia zmaterializowania się pokrzywdzenia. Zachodzi ono, dłużnik stał się niewypłacalny, tj. jego pozostały majątek nie pozwoli już na pokrycie (zaspokojenie) wierzytelności i jest to skutkiem dokonanej czynności prawnej. Zakłada to, w ocenie autora, dopuszczalność również rozumowania a contrario, że gdyby czynności nie dokonano, to zaspokojenie, przynajmniej częściowo, było możliwe. W typowych przypadkach rozumowanie takie spełnione jest „samo przez się” (utrata aktywa niepołączona z pojawieniem się ekwiwalentu = pogorszenie wypłacalności).
W przypadkach mniej typowych, a mianowicie transferów rzeczy obciążonych (np. przeniesienia nieruchomości obciążonej hipotekami) dochodzimy do sedna problemu. Tutaj takie rozumowanie o wystąpieniu pokrzywdzenia nie zachodzi już w automatyczny sposób i konieczne jest wykonanie „symulacji” hipotetycznego zaspokojenia się z majątku dłużnika, gdyby czynności nie dokonana.
Takie podejście unaocznia więc, że potrzeba badania potencjalnego zaspokojenia w ramach egzekucji odnosi się nie do egzekucji na podstawie wyroku pauliańskiego (przeciwko osobie trzeciej), ale do zaprzepaszczonej już egzekucji z majątku dłużnika. Idąc dalej: badanie ew. możliwości zaspokojenia się u dłużnika, gdyby czynności nie dokonano, jest badaniem przesłanki pokrzywdzenia.
Na tle tych uwag niesłuszne jawi się więc podejście, aby pokrzywdzenie rozumieć w sposób zobiektywizowany, tj. uznawać że zachodzi w każdym przypadku nastąpienia negatywnej zmiany w relacji pasywów (zobowiązań) do aktywów. Nie da się tego wywieść z interpretacji „niewypłacalności” jako skutku dokonanej czynności prawnej. Słusznym podejściem powinno być analizowanie pokrzywdzenia poprzez pryzmat niemożliwości egzekucyjnego zaspokojenia. Obie koncepcje dają te same rezultaty w przypadkach typowych rozporządzeń, jednak w sytuacjach szczególnych, jak rozporządzenie przedmiotem obciążonym, koncepcja egzekucyjna prowadzi do lepszych i akceptowalnych rezultatów.
Wyzbycie rzeczy obciążonej nie powinno wszak polepszać sytuacji wierzyciela z samego tylko faktu wyzbycia się, co byłoby skutkiem przyjęcia zobiektywizowanego podejścia. Tym bardziej nieakceptowalne byłoby, gdyby już w majątku nabywcy doszło do spłacenia ciężarów istniejących na rzeczy, dzięki czemu w razie wygranej skargi pauliańskiej wierzyciel korzystałby z pełnego potencjału egzekucyjnego rzeczy (bez obciążeń). Istnieje też szereg innych nieakceptowanych konsekwencji, lecz te nadają się na osobne wpisy. Zdecydowanie jednak poruszone zagadnienie nie jest tak proste i oczywiste, jak by się wydawało. Pozostaje zatem poczekać na ostudzenie nastrojów i wyrazić nadzieję na zracjonalizowane podejście do omówionych kwestii po stronie sądów powszechnych.
