Bezprawne wypowiedzenie umowy o pracę lub rozwiązanie jej w trybie natychmiastowym może skutkować wyrządzeniem pracownikowi szkody. Przepisy kodeksu pracy (art. 45 k.p. i 56 k.p.) uprawniają pracownika do zakwestionowania wyżej wskazanej czynności pracodawcy i do dochodzenia związanego z tym odszkodowania. Kwota tego świadczenie jest jednak limitowana. Zgodnie bowiem z art. 47(1) k.p. i 58 k.p. maksymalna wysokość odszkodowania odpowiada wynagrodzeniu za 3-miesięczny okres wypowiedzenia. Konsekwencją zryczałtowanego charakteru odszkodowania uregulowanego w kodeksie pracy jest fakt, iż świadczenie to nie zawsze w pełni zrekompensuje pracownikowi wyrządzoną szkodę. W takich okolicznościach zasadnym staje się pytanie, czy osoba ta może dochodzić od pracodawcy uzupełniającego odszkodowania na podstawie kodeksu cywilnego?
Ewolucja poglądów na temat dopuszczalności roszczeń uzupełniających:
Zagadnienie dopuszczalności dochodzenia przez pracownika roszczeń na podstawie przepisów kodeksu cywilnego jest dosyć sporne, a jego interpretacja ulegała zmianom. Do dnia 27 listopada 2007 r. orzecznictwo sądowe konsekwentnie przyjmowało, iż regulacje kodeksu pracy dotyczące roszczeń z tytułu bezprawnego wypowiedzenia/rozwiązania stosunku pracy mają charakter kompleksowy i wyczerpujący, a tym samym pracownik nie jest uprawniony do żądania od pracodawcy dodatkowych świadczeń na podstawie kodeksu cywilnego. Uznawano, iż zryczałtowane odszkodowanie uregulowane w przepisach prawa pracy stanowi jedyną rekompensatę za szkodę wyrządzoną pracownikowi.
Wyżej wskazana wykładnia została zakwestionowana w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 listopada 2007 r. (SK 18/05). Zdaniem TK art. 58 kodeksu pracy (regulujący problematykę odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia) nie wyłącza możliwości dochodzenia dodatkowego odszkodowania na podstawie przepisów prawa cywilnego. W uzasadnieniu orzeczenia TK wskazał, iż dotychczasowa interpretacja art. 58 w zw. z art. 300 k.p. prezentowana przez Sąd Najwyższy może prowadzić do naruszenia praw majątkowych pracownika (art. 64 ust. 1 Konstytucji) bezprawnie zwolnionego z pracy, w sposób sprzeczny z zasadami sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji). Naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej polega w tym przypadku na uniemożliwieniu pracownikowi uzyskania pełnego naprawienia szkody wyrządzonej bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy. W konkluzji TK stwierdził, że możliwa jest inna interpretacja art. 58 w związku z art. 300 KP, zgodnie z którą „odszkodowanie”, o którym mowa w art. 58 KP, nie jest odszkodowaniem sensu stricto, mającym na celu wyrównanie szkody wyrządzonej pracownikowi. Jest ono sui generis świadczeniem majątkowym, pełniącym funkcję sankcji („ustawowej kary pieniężnej”) wobec pracodawcy za bezprawne działanie, a w pewnych tylko sytuacjach de facto także funkcję odszkodowania lub zadośćuczynienia. Należy więc stwierdzić, że sprawa naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi przez sprzeczne z prawem rozwiązanie z nim umowy o pracę nie została w art. 58 k.p. ani w innych przepisach prawa pracy wyczerpująco uregulowana. W związku z tym, na podstawie art. 300 KP, należy w tym zakresie stosować odpowiednio właściwe przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 415 KC i n. lub art. 471 KC i następne.
Konsekwencją wyżej wskazanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego była zmiana linii orzeczniczej i wyraźne dopuszczenie w niej możliwości dochodzenia przez pracownika od pracodawcy uzupełniających roszczeń odszkodowawczych na podstawie kodeksu cywilnego za bezprawne rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia. Aktualnie bezspornym jest zatem fakt, iż pracownik zwolniony z pracy w trybie natychmiastowym może dochodzić pełnej rekompensaty swej szkody.
Należy jednak podkreślić, iż w/w orzeczenie TK odnosiło się wyłącznie do interpretacji art. 58 k.p., czyli do odszkodowania za wadliwe rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia. W związku z powyższym w dalszym ciągu wątpliwości budzi możliwość stosowania tej wykładni do roszczeń przysługujących pracownikom z tytułu wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę (tj. do rozwiązania umowy w trybie „zwykłym” z zachowaniem okresu wypowiedzenia). W orzecznictwie Sądu Najwyższego występują rozbieżne poglądy na ten temat. Część judykatury nadal całkowicie wyklucza możliwość uzupełniającego stosowania przepisów kodeksu cywilnego do roszczeń pracownika wynikających z wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę wskazując, iż wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 18/05 ma walor prawny tylko w zakresie oceny roszczeń wynikających z art. 58 k.p., tj. roszczeń odszkodowawczych z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia (vide uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r. I PZP 2/09, wyrok SN z dnia 24 lipca 2009 r. I PK 219/08, wyrok z dnia 16 stycznia 2009 r. I PK 138/08).
Aktualnie dominujące stanowisko na temat dopuszczalności roszczeń uzupełniających:
W najnowszym orzecznictwie zdaje się dominować pogląd pośredni, w którym Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość dochodzenia przez pracownika dodatkowego odszkodowania od pracodawcy za bezprawne wypowiedzenie stosunku pracy, jednakże tylko w oparciu o art. 415 kodeksu cywilnego oraz pod warunkiem, że dane zachowanie pracodawcy będzie można zakwalifikować jako czyn niedozwolony (vide wyrok SN z dnia 4 listopada 2010 r. II PK 112/10, wyrok SN z dnia 7 grudnia 2011 r. II PK 76/11, wyrok SN z dnia 9 października 2012 r. II PK 66/12, wyrok SN z dnia 23 maja 2012 r. I PK 193/11, wyrok SN z dnia 1 marca 2018 r. III PK 18/17). Podstawą roszczeń uzupełniających musi być zatem koncepcja deliktowej odpowiedzialności pracodawcy, a nie kontraktowej uregulowanej w art. 471 k.c. Odpowiedzialność kontraktowa pracodawcy jest bowiem wyczerpująco uregulowana w kodeksie pracy, a przepisy te przyznają pracownikowi jedynie zryczałtowane odszkodowanie.
W zakresie wyżej wskazanego stanowiska kluczowym jest wyrok SN z dnia 1 marca 2018 r. (III PK 18/17) będący niejako podsumowaniem powołanych orzeczeń. W jego treści SN odniósł się do podstaw uzupełniającej odpowiedzialności odszkodowawczej wynikającej zarówno ze „zwykłego” wypowiedzenia umowy o pracę, jak i z rozwiązania jej bez zachowania okresu wypowiedzenia. W ocenie SN przyjęcie, że roszczenia z art. 45 k.p. oraz art. 56 k.p. wyczerpują problematykę kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy z racji niezgodnego z przepisami rozwiązania umowy o pracę za lub bez wypowiedzenia, przemawia za wyłączeniem możliwość stosowania z mocy art. 300 KP przepisów Kodeksu cywilnego normujących odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązań umownych (art. 471 i n. k.c.) dla dochodzenia przez zwolnionego pracownika naprawienia dalszej szkody. Przyjęta kwalifikacja niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę za lub bez wypowiedzenia jako nienależytego wykonania zobowiązania nie wyłącza jednak dalszych roszczeń odszkodowawczych pracownika opartych na przepisach Kodeksu cywilnego regulujących czyny niedozwolone. W uzasadnieniu wyżej wskazanego wyroku SN wskazał, że pozbawienie pracownika możliwości dochodzenia na gruncie prawa cywilnego naprawienia wyrządzonej mu przez pracodawcę szkody deliktowej stawiałoby go w gorszej sytuacji niż każdego innego uczestnika obrotu prawnego i podważałoby ochronną funkcję prawa pracy. Oznaczałoby bowiem zawężenie odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy dopuszczającego się wobec pracownika czynu niedozwolonego w postaci bezprawnego i zawinionego rozwiązania stosunku pracy tylko do odpowiedzialności kontraktowej (wynikającej z regulacji kodeksu pracy) i to limitowanej przepisami prawa pracy co do górnej wysokości zasądzanych świadczeń pieniężnych.
Podsumowanie:
W literaturze i orzecznictwie zdaje się dominować pogląd, zgodnie z którym wyrządzenie pracownikowi szkody w wyniku bezprawnego wypowiedzenia/rozwiązania stosunku pracy uprawnia go do dochodzenia od pracodawcy pełnej rekompensaty. W przypadku, gdy zryczałtowana kwota odszkodowania przysługującego na podstawie przepisów kodeksu pracy nie wyczerpuje jego roszczeń (nie pokrywa całości szkody) może on żądać świadczeń dodatkowych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego (na mocy art. 300 k.p., który wskazuje, iż w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego). Uzupełniająca odpowiedzialność odszkodowawcza może dotyczyć nie tylko sytuacji rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, ale także rozwiązania stosunku pracy w trybie „zwykłym”, tj. z zachowaniem okresu wypowiedzenia. Zgodnie z dominującym w orzecznictwie stanowiskiem ubieganie się przez pracownika o dodatkowe odszkodowanie (wykraczające poza świadczenia zasądzone na podstawie art. 47(1) i 58 kodeksu pracy) będzie jednak ograniczone do sytuacji, w której zachowanie pracodawcy wyczerpuje znamiona czynu niedozwolonego (art. 415 k.c.). W takim przypadku niezbędne będzie także wykazanie przez pracownika wszystkich przesłanek odpowiedzialności deliktowej sprawcy szkody.
