11.03.2021

Przelew wierzytelności a odpowiedzialność zarządu

Wierzytelność może być przedmiotem obrotu. Wierzyciel, któremu przysługuje prawo dochodzenia określonych roszczeń względem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, może zatem dokonać przeniesienia tego uprawnienia na rzecz innego podmiotu (chyba że w danych okolicznościach transakcja ta byłaby sprzeczna z ustawą, zastrzeżeniem umownym albo właściwością zobowiązania). Najczęściej wyżej wskazana czynność przyjmuje postać umowy przelewu wierzytelności potocznie zwanej umową cesji. Czy nabycie wierzytelności przysługującej wobec spółki z o.o. uprawnia nabywcę także do dochodzenia roszczeń przeciwko członkom zarządu tej spółki na podstawie art. 299 k.s.h.?

 Możliwość nabycia roszczeń odszkodowawczych wobec członków zarządu w drodze przelewu wierzytelności przysługującej względem spółki z o.o.:

Zgodnie z art. 509 § 1 k.c. wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Zgodnie z § 2 w/w przepisu wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki. W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, iż prawem związanym z daną wierzytelnością jest także roszczenie przeciwko członkom zarządu, o którym mowa w art. 299 k.s.h. Stanowisko to zostało przedstawione w wyroku SN z dnia 25.05.2016 r. (V CSK 579/15), gdzie wskazano, iż „W wyniku przelewu wierzytelności w stosunku do spółki z o.o. na nabywcę przechodzą na podstawie art. 509 § 2 KC także związane z tą wierzytelnością roszczenia odszkodowawcze przeciwko członkom zarządu przewidziane w art. 299 § 1 KSH”. Podobne stanowisko przedstawiono w wyroku SN z dnia 12.04.2012 r. (II CSK 390/11).

W świetle powyższego można zatem wskazać, iż podmiot, który nabywa wierzytelność przeciwko zadłużonej spółce z o.o., zyskuje także uprawnienie do dochodzenia roszczeń przeciwko jej członkom zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna.

 Moment nabycia wierzytelności wobec spółki z o.o. a wymóg dotyczący uzyskania przez nabywcę klauzuli wykonalności:

Przelew wierzytelności przysługującej przeciwko spółce z o.o. może mieć miejsce na różnym etapie kształtowania się podstaw odpowiedzialności członków zarządu tej spółki. Wierzytelność może bowiem zostać sprzedana jeszcze przed uzyskaniem przez pierwotnego wierzyciela wyroku sądowego zasądzającego należność od spółki z o.o., jak i po uzyskaniu przez niego tytułu wykonawczego (tj. po wydaniu przedmiotowego wyroku przez sąd i opatrzeniu go klauzulą wykonalności). Jeżeli do zawarcia umowy przelewu dojdzie jeszcze przed zainicjowaniem przez pierwotnego wierzyciela postępowania sądowego przeciwko spółce z o.o., nabywca wierzytelności będzie uprawniony do samodzielnego wszczęcia tego postępowania w celu uzyskania tytułu wykonawczego, a następnie do prowadzenia egzekucji przeciwko spółce. Jeżeli egzekucja ta okaże się bezskuteczna, nabywca wierzytelności będzie uprawniony do wytoczenia powództwa przeciwko członkom zarządu tej spółki na podstawie art. 299 k.s.h.

Jeżeli do zbycia wierzytelności dojdzie już po powstaniu tytułu wykonawczego (np. po wydaniu przez sąd wyroku zasądzającego należność od spółki z o.o. na rzecz pierwotnego wierzyciela i opatrzeniu go klauzulą wykonalności) oraz po stwierdzeniu bezskuteczności egzekucji prowadzonej w oparciu o ten tytuł, to nabywca przedmiotowej wierzytelności również będzie mógł dochodzić roszczeń odszkodowawczych od członków zarządu. Co istotne – w wyżej wskazanym przypadku w postępowaniu sądowym prowadzonym w oparciu o art. 299 k.s.h. wierzyciel ten nie będzie musiał legitymować się klauzulą wykonalności uzyskaną na swą rzecz. Stanowisko to zostało przedstawione m.in. w postanowieniu SN z dnia 24.05.2018 r. (V CSK 659/17), zgodnie z którym „Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 299 § 1 KSH nie wymaga legitymowania się przez nabywcę wierzytelności klauzulą wykonalności nadaną na jego rzecz w trybie art. 788 § 1 KPC, gdy zbywca dysponował klauzulą wykonalności stwierdzającą, że wierzytelność mu przysługuje i nadaje się do egzekucji”.  Podobny pogląd zaprezentowano w wyroku SN z dnia 25 maja 2016 r. (V CSK 579/15). Zdaniem SN „Nabycie praw, których posiadanie przez poprzednika prawnego potwierdza tytuł egzekucyjny, może być wykazywane w innym postępowaniu sądowym wszelkimi dopuszczalnymi dowodami, jeżeli jest istotne dla rozstrzygnięcia sprawy będącej przedmiotem tego postępowania, a strona powołująca się na ich nabycie nie dysponuje tytułem egzekucyjnym z klauzulą nadaną na jej rzecz w trybie art. 788 § 1 KPC”.

Jeżeli umowa przelewu wierzytelności zostanie zawarta po powstaniu tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko spółce z o.o., jednakże jeszcze przed wszczęciem egzekucji, to nabywca wierzytelności przed zainicjowaniem postępowania sądowego przeciwko członkom zarządu będzie musiał wszcząć postępowanie egzekucyjne przeciwko spółce z o.o. (chyba że jest w stanie wykazać bezskuteczność egzekucji z majątku spółki w inny sposób). Należy bowiem pamiętać, iż jedną z podstawowych przesłanek dochodzenia roszczeń przeciwko członkom zarządu jest bezskuteczność egzekucji przeciwko pierwotnemu dłużnikowi (spółce z o.o.). Jeżeli w chwili zawarcia umowy przelewu egzekucja ta jest już prowadzona z udziałem dotychczasowego wierzyciela, nabywca powinien kontynuować to postępowanie wstępując w miejsce zbywcy.

Należy podkreślić, że jeżeli przejście uprawnienia na inny podmiot ma miejsce po powstaniu tytułu wykonawczego, to w aktualnym stanie prawnym nabywca wierzytelności może samodzielnie wszcząć postępowanie egzekucyjne (lub wstąpić do postępowania już wszczętego) bez konieczności uzyskiwania klauzuli wykonalności na swą rzecz w trybie art. 788 § 1 k.p.c. Taką możliwość dają mu przepisy art. 8041 oraz 8042 k.p.c., które uprawniają do wszczęcia egzekucji lub do wstąpienia do już trwającego postępowania egzekucyjnego w miejsce dotychczasowego wierzyciela (za jego zgodą), jeżeli przejście uprawnienia po powstaniu tytułu wykonawczego będzie wykazane dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Konieczność uzyskania przez nabywcę wierzytelności „własnej” klauzuli wykonalności w trybie art. 788 § 1 k.p.c. wystąpi natomiast w sytuacji, gdy wierzytelność zostanie zbyta w toku sprawy (przed wydaniem tytułu egzekucyjnego) lub po powstaniu tego tytułu (np. po wydaniu przez sąd wyroku), jednakże jeszcze przed uzyskaniem przez dotychczasowego wierzyciela klauzuli wykonalności.

 Wykazanie faktu przejścia wierzytelności na nabywcę: 

Mając na uwadze wyżej powołane orzecznictwo należy stwierdzić, iż nabywca wierzytelności, który nie legitymuje się uzyskaną na swą rzecz klauzulą wykonalności, może dochodzić roszczeń od członków zarządu spółki z o.o. powołując się na tytuł wykonawczy swego poprzednika prawnego (zbywcy wierzytelności). W wyżej wskazanych okolicznościach powinien on jednak w sposób należyty wykazać przejście na jego rzecz praw stwierdzonych w tym tytule. W tym celu w postępowaniu sądowym warto jest przedstawić umowę przelewu, na mocy której dokonano przeniesienia wierzytelność przeciwko spółce z o.o. Na kwestię zasadności przedstawienia umowy przelewu wierzytelności w procesie prowadzonym przeciwko członkom zarządu zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 09.03.2018 r. (I CSK 197/17), gdzie wskazano „Dłużnik pozwany w procesie o spełnienie świadczenia może podnosić zarzuty dotyczące istnienia, treści, braku lub nieprawidłowości causa bądź nieważności umowy przeniesienia wierzytelności, z której cesjonariusz wywodzi roszczenie. Kodeks cywilny nie przewiduje wymogu wskazania w umowie przeniesienia wierzytelności zobowiązania, w wykonaniu którego dochodzi do przelewu, co nie zwalnia jej stron od dokładnego określenia przyczyny prawnej, stanowiącej jego uzasadnienie, i w miarę potrzeby jej ujawnienia. (…) Potrzeba przedstawienia umowy stanowiącej podstawę cesji wierzytelności zachodzi zwłaszcza wtedy, gdy roszczenie dochodzone jest przeciwko dłużnikowi niebędącemu wprost stroną danego stosunku zobowiązaniowego, a osobą trzecią. Taki status prawny ma członek zarządu spółki z o.o., ponoszący na podstawie art. 299 KSH odpowiedzialność deliktową za szkodę spowodowaną bezprawnym, zawinionym niezgłoszeniem wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnej spółki, która aktualizuje się dopiero z chwilą bezskuteczności egzekucji przeciwko niej”.

W kontekście w/w wymogu dotyczącego przedstawienia umowy przelewu wierzytelności warto zwrócić uwagę na fakt, iż umowa ta może mieć charakter warunkowy. Często zdarza się bowiem, iż w jej treści strony uzależniają skuteczność przeniesienia na nabywcę zbywanych praw od zapłaty przez niego ceny. W takich okolicznościach powód, który zmierza do wykazania w procesie faktu nabycia wierzytelności będącej podstawą dochodzenia roszczeń przeciwko członkom zarządu, powinien przedstawić nie tylko umowę przelewu, ale także dowód uiszczenia przez niego ceny wskazanej w tej umowie.  W wyżej wskazanych okolicznościach brak wykazania zapłaty ceny może skutkować uznaniem przez sąd, iż podmiot wnoszący powództwo nie posiada legitymacji do uczestniczenia w procesie w charakterze powoda (vide uzasadnienie wyroku SN z dnia 25.05.2016 r. V CSK 579/15; wyrok z dnia 17.03.2011 r. IV CSK 358/10).

W niektórych okolicznościach do wykazania skuteczności nabycia wierzytelności w drodze umowy przelewu niezbędne będzie spełnienie także dodatkowych warunków. Z sytuacją taką mamy do czynienia np. w przypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem spółki z o.o. jest zabezpieczona hipotecznie. Zgodnie z art. 79 ust. 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipoteceDo przelewu wierzytelności hipotecznej niezbędny jest wpis w księdze wieczystej”. W literaturze wskazuje się, że „(…) wpis ma charakter konstytutywny (prawotwórczy), toteż dopóki wpis nie nastąpi, dopóty wierzytelność nie przeszła na nabywcę (…). Brak wpisu do księgi wieczystej, jeśli był konieczny, powoduje nieskuteczność przelewu (a nie przelew bez zabezpieczenia). (…) Przelew wierzytelności bez przejęcia hipoteki na nabywcę, jest dopuszczalny tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie. Strony zatem nie mogą postanowić, że przenoszą samą wierzytelność, a przy zbywcy pozostaje hipoteka (…)[1]. Powyższe oznacza, iż skuteczność przelewu wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie będzie uzależniona od dokonania wpisu nabywcy wierzytelności (jako nowego wierzyciela hipotecznego) w księdze wieczystej nieruchomości, na której ustanowiono tę hipotekę. W toku procesu przeciwko członkom zarządu, w którym podstawą roszczenia jest wierzytelność zabezpieczona hipotecznie, nabywca tej wierzytelności będzie zatem musiał wykazać nie tylko fakt zawarcia umowy przelewu, ale także przedstawić dowód ujawnienia jego danych w dziale IV księgi wieczystej obciążonej nieruchomości.

 Podsumowanie:

Przelew wierzytelności przysługującej wobec spółki z o.o. powoduje, iż na nabywcę przechodzi uprawnienie do dochodzenia należności od tej spółki. Nowy wierzyciel uzyskuje także prawo do wystąpienia z roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko członkom zarządu tej spółki, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna. W postępowaniu sądowym prowadzonym w oparciu o art. 299 k.s.h. nabywca wierzytelności powinien jednak zadbać nie tylko o udowodnienie podstawowych przesłanek odpowiedzialności członków zarządu wynikających z art. 299 k.s.h., ale także o wykazanie faktu skutecznego nabycia tej wierzytelności.

[1] I. Heropolitańska, A. Tułodziecka, K. Hryćków-Mycka, Ustawa o księgach wieczystych i hipotece [w:] I. Heropolitańska, A. Tułodziecka, K. Hryćków-Mycka, P. Kuglarz, Ustawa o księgach wieczystych i hipotece oraz przepisy związane. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2019

Zobacz także:
15.03.2023

Odpowiedzialność za długi spółki mimo rezygnacji

27.04.2022

Podział kompetencji a odpowiedzialność – cz. 2

07.04.2022

Podział kompetencji a odpowiedzialność – cz. 1

19.03.2021

Likwidacja sp. z o. o. a odpowiedzialność zarządu

04.03.2021

Bezskuteczność egzekucji z majątku spółki

25.02.2021

FGŚP a odpowiedzialność zarządu

19.02.2021

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność

11.02.2021

Rezygnacja a odpowiedzialność członka zarządu