Tymczasowe aresztowanie, jako jeden z najbardziej dotkliwych środków zapobiegawczych w polskim systemie prawnym, od lat budzi kontrowersje zarówno w środowisku prawniczym, jak i społecznym. Jak wskazywaliśmy w naszym artykule na temat projektu wprowadzenia aresztu elektronicznego, obecny kształt przepisów Kodeksu postępowania karnego pozostawia pole do nadużyć. W ciągu kilku ostatnich miesięcy powstało kilka projektów nowelizacji. Teraz swoje proponowane zmiany przedstawiła grupa posłów z Koalicji Obywatelskiej.
W ostatnich latach problematyka tymczasowego aresztowania staje się przedmiotem wzmożonego zainteresowania nie tylko opinii publicznej, ale także instytucji międzynarodowych, w tym Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który wielokrotnie wskazywał na naruszenia wynikające z nieproporcjonalnego stosowania tego środka w Polsce. Działania organizacji pozarządowych najwyraźniej przyniosły zamierzony efekt, ponieważ możliwe że już niedługo będziemy świadkami jednej z najważniejszych nowelizacji przepisów prawa karnego w tym roku.
W odpowiedzi na te krytyczne głosy, grupa posłów, reprezentowana przez posłankę Barbarę Dolniak, przygotowała projekt zmian w Kodeksie postępowania karnego, mających na celu modyfikację przepisów regulujących zasady orzekania i przedłużania tymczasowego aresztu. Proponowane reformy obejmują m.in. zaostrzenie wymogów formalnych, wprowadzenie dodatkowych gwarancji procesowych dla oskarżonego oraz zwiększenie kontroli instancyjnej nad decyzjami w tym zakresie. Celem planowanych zmian jest ograniczenie arbitralności decyzji sądów, promowanie stosowania mniej dolegliwych środków zapobiegawczych oraz lepsze wyważenie interesów wymiaru sprawiedliwości i praw jednostki.
CEL NOWELIZACJI
Celem nowelizacji przepisów w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania jest przede wszystkim ograniczenie nadużyć związanych z sięganiem po ten najbardziej ingerujący w wolność osobistą środek zapobiegawczy. Poselski projekt ustawy o zmianie Kodeksu postępowania karnego z dnia 10 marca 2025 roku wprowadza istotne zmiany w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania w polskim systemie prawnym. Proponowane zmiany mają na celu poprawę standardów ochrony praw człowieka w polskim postępowaniu karnym, zbliżenie praktyki orzeczniczej do wymagań wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz dostosowanie polskiego systemu do międzynarodowych standardów. Reforma ma również służyć zwiększeniu przejrzystości postępowań i odbudowie zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości poprzez zagwarantowanie, że stosowanie tak poważnej ingerencji w wolność jednostki będzie zawsze uzasadnione, proporcjonalne i kontrolowane.
CHARAKTERYSTYKA TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Tymczasowe aresztowanie to najsurowszy środek zapobiegawczy przewidziany w polskim Kodeksie postępowania karnego. Jego istotą jest pozbawienie wolności osoby podejrzanej lub oskarżonej na czas toczącego się postępowania karnego w celu zabezpieczenia jego prawidłowego przebiegu. Środek ten może być zastosowany wyłącznie na mocy postanowienia sądu i tylko w ściśle określonych przypadkach. Ze względu na swoją dolegliwość oraz potencjalne konsekwencje dla życia osobistego i zawodowego osoby osadzonej, środek ten podlega szczególnej kontroli zgodności z Konstytucją RP oraz konwencjami międzynarodowymi, w tym Europejską Konwencją Praw Człowieka. Tymczasowe aresztowanie, mimo że ma charakter procesowy, wywiera silny wpływ na sytuację podejrzanego i powinno być stosowane z najwyższą ostrożnością.
AKTUALNE REGULACJE DOTYCZĄCE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Tymczasowe aresztowanie może być stosowane wyłącznie w sytuacji, gdy zgromadzony materiał dowodowy wskazuje na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez oskarżonego. Dodatkowo muszą zaistnieć wskazane w przepisach przesłanki, do których zalicza się:
- realną obawę ucieczki lub ukrywania się podejrzanego,
- obawę popełnienia przez podejrzanego kolejnych przestępstw,
- zagrożenie przestępstwa karą, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat,
- skazanie oskarżonego przez sąd pierwszej instancji na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.
Ważnym aspektem stosowania tymczasowego aresztowania jest jego czas trwania. Zgodnie z art. 263 k.p.k., początkowy okres aresztowania wynosi maksymalnie 3 miesiące, jednak w uzasadnionych przypadkach może on zostać przedłużony przez sąd apelacyjny. Łączny okres tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym nie może jednak przekroczyć 2 lat, choć w wyjątkowych przypadkach sąd może wydać zgodę na jego dalsze przedłużenie. Taka praktyka budzi liczne kontrowersje, gdyż zdarza się, że oskarżeni spędzają w areszcie wiele lat bez wyroku skazującego.
Krytyka obecnych regulacji dotyczy przede wszystkim nadmiernego stosowania tymczasowego aresztowania, zbyt długiego okresu jego trwania oraz, bardzo często, niewystarczającego uzasadnienia decyzji o jego zastosowaniu. Problemem jest również niewielka skuteczność środków odwoławczych – w zdecydowanej większości przypadków sądy nie uwzględniają zażaleń obrony na postanowienia o areszcie.
Statystyki przedstawione przez HFCP ujawniły ogromną skalę nadużyć w kwestii uwzględniania zażaleń w przedmiocie tymczasowego aresztowania. W 2021 roku do sądów okręgowych w Polsce wpłynęło aż 1866 zażaleń a uwzględnione zostało tylko jedno, a więc 0,05%. Nieco lepiej przedstawia się sytuacja w sądach rejonowych. W 2021 roku wniesionych zostało 3902 zażaleń, z których uwzględniono 140 (3,59%). Wciąż jednak wskazuje to na fakt, że sądy zbyt mało rygorystycznie oceniają prokuratorskie wnioski.
POTRZEBA ZMIAN W ZAKRESIE STOSOWANIA TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Tymczasowe aresztowanie jest środkiem zapobiegawczym, który – choć nie jest karą – w rzeczywistości prowadzi do faktycznego pozbawienia wolności oskarżonego jeszcze przed wydaniem wyroku skazującego. W związku z tym konieczne jest wyważenie interesów wymiaru sprawiedliwości oraz ochrony praw jednostki.
Krytyka obecnych regulacji wynika głównie z faktu, że tymczasowe aresztowanie w Polsce jest stosowane wyjątkowo często, co prowadzi do przepełnienia zakładów karnych oraz naruszeń praw człowieka. Organizacje broniące praw człowieka, w tym Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz Amnesty International, wielokrotnie zwracały uwagę na nadmierne i nieuzasadnione stosowanie tego środka w Polsce.
Wśród najczęściej podnoszonych problemów znajduje się długi czas przebywania w areszcie, który w skrajnych przypadkach przekracza nawet kilka lat. Średni łączny czas trwania tymczasowego aresztowania nie jest w Polsce oficjalnie raportowany, jednakże zgodnie z danymi uzyskanymi przez HFPC, średni czas jego trwania w 2021 roku wynosił:
- 7,1 miesięcy w postępowaniach przed sądami rejonowymi,
- 14,9 miesięcy w postępowaniach przed sądami okręgowymi.
Kolejnym problemem jest to, że sądy często traktują tymczasowe aresztowanie jako domyślny środek zapobiegawczy, zamiast stosować te mniej dolegliwe. Wiele osób trafia do aresztu, mimo że można by wobec nich zastosować np. dozór policyjny czy poręczenie majątkowe. Brak odpowiedniego uzasadnienia decyzji o aresztowaniu oraz niska skuteczność zażaleń obrony na te decyzje sprawiają, że osoby niesłusznie oskarżone mają ograniczone możliwości dochodzenia swoich praw.
Konieczność reformy tymczasowego aresztowania wynika również z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który wielokrotnie wskazywał na naruszenia praw człowieka w tym zakresie w Polsce. Polska była już kilkukrotnie skazywana za nadużywanie tymczasowego aresztowania, a Trybunał podkreślał, że środek ten powinien być stosowany jedynie w wyjątkowych sytuacjach.
NAJWAŻNIEJSZE PROPONOWANE ZMIANY
Najważniejszymi zmianami w poselskim projekcie ustawy w zakresie tymczasowego aresztowania są:
- Skrócenie maksymalnego okresu tymczasowego aresztowania
Projekt przewiduje ograniczenie początkowego okresu stosowania tymczasowego aresztowania do jednego miesiąca. Dotychczasowe przepisy pozwalały na stosowanie tego środka przez okres do trzech miesięcy. Zmiana ta ma na celu zmniejszenie liczby przypadków długotrwałego pozbawienia wolności bez wyroku skazującego. Rozwiązanie to było proponowane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka i Krakowski Instytut Prawa Karnego, o czym już pisaliśmy.
- Zmiana przesłanki wyłączającej możliwość stosowania tymczasowego aresztowania
W nowelizacji przewidziano, że stosowanie tymczasowego aresztowania nie będzie możliwe w przypadku, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym dwóch lat. Dotychczas przepisy przewidywały odstąpienie od zastosowania tego środka w przypadku zagrożenia karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.
- Wprowadzenie bardziej rygorystycznych przesłanek przedłużania aresztu
Przedłużenie tymczasowego aresztowania będzie możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy inne środki zapobiegawcze okażą się niewystarczające, a konieczność dalszego stosowania aresztu będzie należycie uzasadniona konkretnymi okolicznościami sprawy. Na sąd nałożony będzie obowiązek weryfikacji stopnia realizacji czynności procesowych wskazanych we wnioskach składanych przez prokuratora.
- Zwiększenie nadzoru sądowego nad stosowaniem tymczasowego aresztowania
Sąd będzie zobowiązany do bardziej wnikliwej analizy zasadności stosowania aresztu, uwzględniając nie tylko materiał dowodowy przedstawiony przez prokuraturę, ale również argumenty obrony. Wprowadzenie elementów kontradyktoryjnych na etapie rozpoznania wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania ma na celu zapewnienie równowagi stron postępowania.
- Ułatwienie dostępu do akt sprawy dla obrońcy
Projekt zakłada wprowadzenie przepisów umożliwiających obrońcy szerszy dostęp do akt sprawy na etapie postępowania przygotowawczego, co ma na celu zapewnienie skuteczniejszej obrony praw oskarżonego.
STANOWISKO NACZELNEJ RADY ADWOKACKIEJ
Naczelna Rada Adwokacka od dawna postuluje reformę przepisów dotyczących tymczasowego aresztowania, wskazując na liczne przypadki nadużywania tego środka zapobiegawczego oraz jego negatywne konsekwencje dla praw jednostki. W opublikowanym stanowisku Naczelna Rada Adwokacka popiera proponowane zmiany, podkreślając ich zgodność z wcześniejszymi postulatami środowiska adwokackiego dotyczącymi ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz zwiększenia nadzoru sądowego nad jego stosowaniem. Naczelna Rada Adwokacka zwraca również uwagę na konieczność monitorowania praktyki stosowania nowych przepisów w celu oceny ich skuteczności oraz ewentualnego wprowadzenia dalszych korekt legislacyjnych.
PODSUMOWANIE
Podsumowując, proponowane zmiany w zakresie tymczasowego aresztowania stanowią istotny krok w kierunku ochrony praw obywatelskich oraz dostosowania polskiego systemu prawnego do międzynarodowych standardów. Wprowadzenie krótszych okresów aresztu, bardziej rygorystycznych przesłanek jego przedłużania oraz zwiększenie nadzoru sądowego nad jego stosowaniem powinno przyczynić się do ograniczenia nadużywania tego środka zapobiegawczego i zapewnienia bardziej sprawiedliwego procesu karnego.
Oczywiście nie oznacza to jeszcze, że opisane rozwiązania faktycznie będą wprowadzone. Niemniej jednak w ostatnich miesiącach pojawia się coraz więcej pomysłów dotyczących zmian w zakresie stosowania aresztów i wydaje się, że dla coraz większej ilości osób staje się jasne, że obecne rozwiązania w tym zakresie nie działają. Stąd niewykluczone, że opisywane wyżej zmiany rzeczywiście wejdą w życie.
