W dniu 20 września 2024 roku odbyła się XIV Konferencja Fundacji Court Watch Polska. W jej ramach odbyła się m.in. debata oksfordzka na temat: „Czy zmiany przepisów Kodeksu Postępowania Karnego są konieczne, by Polska przestała przegrywać sprawy związane ze stosowaniem tymczasowego aresztowania przed ETPCz?”. Jednym z uczestników debaty był Pan Piotr Kubaszewski z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Przedstawił on konkretne propozycje zmian przepisów kodeksu opracowane przez HFPC wspólnie z Krakowskim Instytutem Prawa Karnego.
Debata oksfordzka zorganizowana przez Fundację Court Watch Polska
Tematem debaty nie było to, czy najsurowszy środek zapobiegawczy jakim jest tymczasowe aresztowanie jest w Polsce nadużywany, ani to czy Polska słusznie przegrywa przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka sprawy związane z jego stosowaniem. Dyskusja dotyczyła tego co zrobić, żeby Polska przestała te sprawy przegrywać, czyli jak naprawić system, który jest wadliwy. Proponowano z jednej strony zmianę przepisów kodeksu postępowania karnego, z drugiej wskazywano, że aktualnie obowiązujące regulacje zawierają szereg gwarancji i wystarczy zmienić praktykę oraz wprowadzić pewne zmiany organizacyjne.
Z przebiegiem całej konferencji, w tym również z debatą można zapoznać się tutaj.
Zidentyfikowane problemy
Obrońcy powszechnie zwracają uwagę na szkodliwość przesłanki z art. 258 § 2 k.p.k., czyli grożącej surowej kary. Sam fakt przyjęcia przez Prokuraturę kwalifikacji czynu, za który grozi kara, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat wystarczy do stosowania – i przedłużania – aresztu. Często mówi się także o nadużywaniu przesłanki obawy matactwa, która powinna być uzasadniona, a najczęściej jest domniemywana i przyjmowana zupełnie bezpodstawnie. Aktualnie te dwie przesłanki są nagminnie przyczyną bezzasadnego stawiania zarzutów udziału w zorganizowanej grupie przestępczej, tam gdzie mamy do czynienia ze zwykłym współsprawstwem.
W kontekście przedłużania okresu tymczasowego aresztowania zbyt małą wagę przykłada się też do tego, że osoba aresztowana nie powinna ponosić konsekwencji opieszałego działania organów, a tak niestety jest. W kolejnych wnioskach o przedłużenie podawane są te same, bądź bardzo zbliżone listy dowodów, które należy przeprowadzić zanim podejrzany opuści areszt śledczy i mógłby zacząć teoretycznie zakłócać śledztwo. Często są to też dowody, na które podejrzany, czy oskarżony nie ma żadnego wpływu – jak uzyskanie bilingów, przeprowadzenie analiz kryminalnych zatrzymanych dokumentów, czy oczekiwanie na opinie biegłych.
Przykłady nieprawidłowej praktyki
Teoretycznie przepisy kodeksu w aktualnym kształcie zawierają wiele gwarancji dla podejrzanych i oskarżonych. Jednak nawet jeśli w większości przepisy faktycznie są po prostu źle stosowane, problemu tego nie rozwiążą zmiany organizacyjne, szkolenia, ani zalecenia dla sędziów, czy prokuratorów. Przyzwyczajenia bardzo trudno zmienić, a przyjęta praktyka prowadzi niestety do nadużywania tymczasowego aresztowania.
Nawet jeśli zgodnie z art. 257 k.p.k. tymczasowe aresztowanie może być stosowane tylko, jeżeli środki wolnościowe byłyby niewystarczające, w praktyce nie jest to środek wyjątkowy, tylko w wielu kategoriach spraw wręcz domyślny. W większości uzasadnień nie ma w ogóle wzmianki o rozważeniu środków nieizolacyjnych, a jeśli ten wątek się pojawia to najczęściej w postaci zdawkowej formułki, sprowadzającej się do sparafrazowania treści przepisu.
Podobnie jest przy wspomnianej już obawie matactwa – w myśl art. 258 musi być ona uzasadniona. W praktyce dla sądów wystarczające jest wymienienie przez prokuratora we wniosku listy dowodów, które trzeba przeprowadzić i lakoniczne stwierdzenie, że podejrzany mógłby to utrudniać.
Kolejnym takim przykładem jest przesłanka ogólna z art. 249 § 1 k.p.k., czyli podstawa dowodowa. Przepis mówi, że środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Tymczasem na ogół postanowienia aresztowe opierają się o wskazaną we wniosku prokuratorskim listę dowodów, które być może świadczą o tym, że doszło do przestępstwa, ale nie wskazują w żaden sposób na sprawstwo podejrzanego. Bywa też, że przywoływane są dowody zupełnie irrelewantne, np. zeznania świadka, który zeznał, że nic nie widział, ani nie słyszał.
Art. 263 k.p.k. w teorii ogranicza możliwość przedłużania okresu tymczasowego aresztowania do spraw, w których wystąpiły wyjątkowe okoliczności. Standardem jest niestety traktowanie niemal każdego przypadku niezakończenia postępowania w terminie jako wyjątkowych okoliczności. Problemem jest przy tym to, że czynności dowodowe powinny być traktowane w postępowaniach, gdzie stosowany jest areszt, priorytetowo, a tak nie jest.
Statystyki zgromadzone przez HFPC
Wymienione wyżej przykłady to nie są odosobnione przypadki, tylko niestety powszechna praktyka powstała na gruncie aktualnie obowiązujących przepisów. Aby uzmysłowić skalę problemu warto odwołać się do statystyk. Ze zgromadzonych przez Helsińską Fundację Praw Człowieka danych z okresu 2013-2022 wynika, że:
- Od roku 2018 do 2020 tymczasowo aresztowanych konsekwentnie przybywało, od 2019 ich liczba utrzymuje się na poziomie przekraczającym 8 tysięcy osób.
- W 2017 roku dał się zauważyć znaczny wzrost przypadków przedłużania okresu tymczasowego aresztowania – o ok. 1000, w rekordowym roku 2022 wydano 13.561 postanowień o przedłużeniu okresu tymczasowego aresztowania.
- Skuteczność wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania oscyluje na poziomie ok. 90%.
- Skuteczność wniosków o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania oscyluje na jeszcze wyższym poziomie, bo ok. 95%.
- Zauważalny jest też wzrost liczby osób tymczasowo aresztowanych powyżej 2 lat w postępowaniu przygotowawczym, czyli jeszcze przed wniesieniem do sądu aktu oskarżenia. W roku 2017 było 7 takich osób, w 2018 – 18, a w 2021 i 2022 – 51 osób – to jest przyrost między 2018 a 2022 o 183%.
- Liczba osób tymczasowo aresztowanych powyżej 2 lat w postępowaniach sądowych również wzrasta. W przypadku sądów rejonowych w 2017 roku było 15 takich osób, a w 2021 już 47. W przypadku sądów okręgowych w 2017 było 221 takich osób, a w rekordowym roku 2020 – 540 osób.
Propozycje HFPC zmian w przepisach
Konkretne propozycje zmian w kodeksie postępowania karnego przygotowała już Helsińska Fundacja Praw Człowieka wspólnie z Krakowskim Instytutem Prawa Karnego.
W pierwszej kolejności HFPC proponuje całkowite wykreślenie z kodeksu przesłanki grożącej surowej kary. Niedawno pojawiła się nadzieja, że Minister Sprawiedliwości będzie procedował projekt nowelizacji kodeksu zakładający m.in. usunięcie tego przepisu. Ostatecznie jednak w projekcie jedynie osłabiono tę przesłankę. Ma dojść do podniesienia z 8 do 10 lat progu grożącej kary. Nadto planuje się ograniczenie możliwości stosowania tymczasowego aresztu na tej podstawie do 12 miesięcy. To ostatnie prawdopodobnie może mieć związek właśnie z wyrokami ETPC uznającymi długotrwałe aresztowania na tej podstawie za naruszenie Konwencji.
Zdaniem HFPC przesłanki obawy matactwa i obawy ucieczki wymagają modyfikacji. Mianowicie obawy te nie powinny być tylko uzasadnione, ale realne. Dodatkowo brak stałego miejsca pobytu nie może uzasadniać obawy ucieczki czy ukrywania się.
Fundacja postuluje też skrócenie maksymalnego czasu stosowania tego środka z trzech do jednego miesiąca. Krótsze powinny być też okresy przedłużania tymczasowego aresztowania. Dodatkowo proponuje także usunięcie konieczności wykonywania czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości albo poza granicami kraju jako uzasadnienia przedłużania aresztu.
Sąd rozpoznający wniosek aresztowy miałby być zobligowany do kontrolowania przyjętego przez prokuratora opisu czynu oraz jego kwalifikacji prawnej. Miałoby to przeciwdziałać praktyce stawiania zarzutów „na wyrost” właśnie pod np. wypełnienia przesłanki grożącej surowej kary.
Zmiany dotyczyłyby także prokuratorów
Poza tym projekt zakłada obowiązkową obecność prokuratora na posiedzeniu aresztowym. Rygor miałby tu być surowy – nieobecność byłaby uznawana na cofnięcie wniosku. Poza tym prokurator miałby być zobowiązany do uzasadnienia, dlaczego inne środki zapobiegawcze są niewystarczające. Musiałby także podać uzasadnienie wnioskowanego czasu stosowania aresztu wraz z wykazem czynności, jakie zostaną wykonane w tym okresie.
HFPC jako remedium na nadmierne i nieuzasadnione przedłużanie aresztów proponuje zakaz opierania ponownych wniosków o przedłużenie na tożsamych podstawach. Zgodnie z projektem do kodeksu miałby zostać dodany art. 263 § 4c w myśl którego sąd odmawiałby przedłużenia tymczasowego aresztowania w przypadku jeśli prokurator bez uzasadnionego powodu nie przeprowadził określonych czynności procesowych na wcześniejszym etapie.
Fundacja postuluje też uchylenie art. 257 § 3 k.p.k., czyli sprzeciwu prokuratora. Areszty wydobywcze, o których mówi się, że stanowią nieprawidłową praktykę, ale jednak powszechną, powinny być po prostu wyraźnie zakazane.
Dodatkowo proponuje się także wykorzystanie nowoczesnych technologii, sprawdzonych już w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Chodzi oczywiście o areszt domowy, który mógłby stanowić środek pośredni pomiędzy pełną izolacją w warunkach aresztu śledczego i środkami wolnościowymi.
To główne propozycje zmian, przedstawione przez Pana Piotra Kubaszewskiego z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka podczas XIV Konferencji Fundacji Court Watch Polska. Niewątpliwie praktyka orzecznicza wymaga zmian, jednak bez zmiany przepisów może być to bardzo trudne. Pozostaje zatem liczyć, że projekt zostanie wkrótce przeprocedowany w Parlamencie i choć część zaproponowanych rozwiązań zostanie wprowadzonych do kodeksu.
For English summary click here.
