Tymczasowy
areszt
31.01.2022

Zasadność zatrzymania, czyli kiedy zatrzymanie jest bezpodstawne

Zatrzymanie osoby jest formą pozbawienia wolności, dlatego może do niego dojść tylko w określonych sytuacjach, na podstawie konkretnych przepisów. Polski system prawny zna kilka rodzajów zatrzymań: zatrzymanie porządkowe (prewencyjne), zatrzymanie penitencjarne, zatrzymanie administracyjne, a także ujęcie obywatelskie oraz zatrzymanie policyjne, zwane też zatrzymaniem właściwym. Każda z tych instytucji może być stosowana przy wystąpieniu konkretnych przesłanek określonych w przepisach. W niniejszym artykule omówione zostaną podstawy zatrzymania procesowego przeprowadzanego przez Policję na podstawie art. 244 Kodeksu postępowania karnego oraz tzw. zatrzymania prokuratorskiego, dokonywanego na podstawie art. 247 k.p.k.

Zatrzymanie procesowe

Zgodnie z art. 244 § 1 k.p.k. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli:

  • istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a ponadto:
  • zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby,
  • zachodzi obawa zatarcia śladów przestępstwa,
  • nie można ustalić jej tożsamości,
  • istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.

W 2010 r. dodano jeszcze dwie podstawy zatrzymania w ramach nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie:

  • istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (§ 1a);
  • istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (§ 1b) – użycie niebezpiecznego przedmiotu przez sprawcę wiąże się z tym, że uprawnienie Policji zmienia się w obowiązek przeprowadzenia zatrzymania.

Do przeprowadzenia zatrzymania uprawniona jest nie tylko Policja, ale także organy wymienione w art. 312 k.p.k., a zatem Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowa Administracja Skarbowa, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmeria Wojskowa – w zakresie swoich właściwości.

Przesłanka ogólna zatrzymania procesowego

Podstawową przesłanką, która musi zawsze wystąpić jest istnienie (co najmniej) uzasadnionego przypuszczenia, że dana osoba popełniła przestępstwo. Muszą więc wystąpić pewne okoliczności, które będą uzasadniały to przypuszczenie. Nie jest jednak wymagane, aby istniał stan nawet tylko zbliżony do pewności. Przypuszczenie to może być oparte przykładowo na bezpośredniej obserwacji Policji, czy relacjach świadków zdarzenia. Jeżeli wcześniej zostało już wszczęte dochodzenie, podstawą tego przypuszczenia mogą być także zebrane dowody.

Co jednak istotne powyższa przesłanka musi występować łącznie z przynajmniej jedną z pozostałych, niżej omówionych, przesłanek.

Przesłanki szczególne zatrzymania procesowego

Obawa ucieczki lub ukrycia się nie może mieć charakteru abstrakcyjnego. Powinna być ona poparta pewnymi okolicznościami świadczącymi o tym, że osoba podejrzana ma zamiar się ukrywać lub zbiec. Mogą to być np. przygotowania do zmiany miejsca zamieszkania, bez informowania nikogo o nowym adresie, zorganizowanie sobie fałszywych dokumentów tożsamości, unikanie kontaktu z organami i celowe jego utrudnianie poprzez niepodejmowanie korespondencji, nieusprawiedliwione niestawiennictwo na wezwania, nieposiadanie określonego miejsca zamieszkania, czy częste zmiany miejsca pobytu. Nie każdy jednak wyjazd będzie równoznaczny z wystąpieniem obawy ucieczki. Muszą zaistnieć okoliczności świadczące o tym, że dana osoba nie zamierza wracać w miejsce zamieszkania. Innymi słowy, nie można powiedzieć, że zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się przez osobę podejrzaną, która posiada stałe miejsce zamieszkania i pracy, podejmuje korespondencję od organów ścigania, odpowiada na wezwania i stawia się w wyznaczonych terminach i nie podejmuje żadnych przygotowań do dłuższego wyjazdu.

Obawę zatarcia śladów przestępstwa uzasadnia podejmowanie przez osobę podejrzaną jakichkolwiek działań mających na celu utrudnianie postępowania dowodowego. Zachowania takie to przykładowo ukrywanie dowodów przestępstwa, bądź ich niszczenie, zacieranie odcisków linii papilarnych, ingerowanie w systemy informatyczne (usuwanie plików, modyfikowanie metadanych itp.), a w pewnych sprawach także radykalna zmiana wyglądu mająca utrudnić identyfikację przez świadków.

Niemożność ustalenia tożsamości osoby podejrzanej ma miejsce wtedy, gdy osoba ta nie posiada przy sobie dowodu tożsamości. Przesłanka ta jest spełniona także wtedy, gdy istnieje podejrzanie, że przedstawiony dokument nie jest wiarygodny.

Przesłanki do przeprowadzenia postępowania w trybie przyspieszonym zostały określone w art. 517b k.p.k. i są to:

  • sprawa prowadzona była w formie dochodzenia, a nie śledztwa,
  • sprawca został ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem,
  • sprawca został zatrzymany oraz w ciągu 48 godzin doprowadzony przez Policję i przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym.

Zatrzymanie prokuratorskie

Ponadto Prokurator może zarządzić na podstawie art. 247 k.p.k. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej albo podejrzanego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że:

  • nie stawią się na wezwanie w celu przeprowadzenia z ich udziałem czynności związanych z przedstawieniem lub zmianą zarzutów albo badań lub czynności, którym podejrzany ma obowiązek się poddać;
  • mogą w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie;
  • a także, gdy zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego.

Obawa niestawiennictwa lub bezprawnego utrudniania postępowania musi być uzasadniona, podobnie jak w przypadku zatrzymania na podstawie art. 244 k.p.k. Natomiast potrzeba zastosowania środka zapobiegawczego nie zawsze będzie mogła uzasadniać zatrzymanie. Warunkiem jest, by w sprawie występowały okoliczności sprawiające, że jest to czynność niezwłoczna, np. z uwagi na konieczność ochrony pokrzywdzonego.

Bezzasadność zatrzymania

Pomimo dość szeroko zakrojonych przesłanek, zdarza się, że organy dokonują zatrzymania pomimo ich niewystępowania w danej sprawie. Zazwyczaj dzieje się to, gdy chcą w ten sposób wywrzeć nacisk na osobie, która ma być przesłuchiwana. Nawet prawidłowo przeprowadzone zatrzymanie wiąże się z dużym stresem, zwłaszcza dla osób, które dotąd nie miały konfliktów z prawem. Bywa, że jest to wykorzystywane przez organy ścigania, które w ten sposób starają się oddziaływać na psychikę osoby zatrzymywanej, by w wyniku presji była bardziej kooperatywna podczas przesłuchania.

Zatrzymanie pomimo braku wystąpienia przynajmniej dwóch przesłanek, czyli przesłanki materialnej związanej z uzasadnionym przypuszczeniem, że dana osoba popełniła przestępstwo i choć jednej z przesłanek formalnych, oznacza, że było ono „nieproporcjonalne” do okoliczności sprawy, a zatem niezasadne (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9 czerwca 2020  r., II AKa 393/19). Mowa tu oczywiście o rzeczywistym wystąpieniu danych okoliczności. Dla spełnienia tego warunku nie jest wystarczające powołanie się na te przesłanki w zarządzeniu o zatrzymaniu.

W sprawach karnych gospodarczych często można spotkać się z zatrzymaniami, które są bezzasadne. W szczególności w sytuacji, kiedy osoba podejrzana nie tylko nie daje żadnych sygnałów świadczących o zamiarze wyjazdu, czy ukrywania się.  Dodatkowo ważne jest to czy we wcześniejszej fazie postępowania współpracowała z organami ścigania. Obejmuje to stawianie się na przesłuchania, dobrowolne wydawanie potrzebnych dokumentów i udzielanie informacji. Bywa, że nawet taka kooperatywna postawa nie chroni np. właściciela firmy przed zatrzymaniem przez Policję. Przyczyną jest właśnie chęć wywarcia na nim presji przed przesłuchaniem. Jest to jednak klasyczny przykład bezzasadnego zatrzymania.

Zatrzymanie a przedstawienie zarzutów

Na marginesie wypada zauważyć, że zatrzymywać można osobę podejrzaną, a zatem niekoniecznie podejrzanego, czyli osobę, której przedstawiono już zarzuty karne. Przedstawienie zarzutów nie musi też nastąpić po zatrzymaniu, choć w praktyce często tak bywa. Tym samym nieprzedstawienie zarzutów osobie, która została zatrzymana, nie jest równoznaczne z tym, że zatrzymanie było bezzasadne. Podobnie jest w przypadku, gdy postępowanie karne w danej sprawie zostanie później umorzone.

Prawa osoby bezpodstawnie zatrzymanej

Zgodnie z art. 246 § 1 k.p.k. zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania.

Kontrola zasadności zatrzymania polega na ocenie jego celowości, mając na względzie głównie okoliczności faktyczne sprawy oraz proporcjonalność stosowania tego środka. Jeżeli nie zachodzą przesłanki formalne zatrzymania (obawa ucieczki itp.), to zatrzymanie nigdy nie będzie mogło być uznane za zasadne. Samo istnienie okoliczności uzasadniających przypuszczenie popełnienia przestępstwa nie jest wystarczające, by uznać zatrzymanie za zasadne. Taki stan naruszałby bowiem omówioną wyżej zasadę proporcjonalności.

Legalność zatrzymania oznacza jego zgodność z obowiązującym prawem, w tym istnienie podstaw zatrzymania, ocena, na ile w zaistniałych okolicznościach zatrzymanie było dopuszczalne, prawidłowość zastosowanej procedury oraz potrzeba dalszego przebywania w stanie zatrzymania (zob. wyrok TK z 6 grudnia 2004 r., sygn. akt: SK 29/04, publ. OTK-A 2004/11, poz. 114).

Kontroli podlega także prawidłowość zatrzymania. Tutaj sąd bada czy czynność zatrzymania została przeprowadzona poprawnie, czyli zgodnie z procedurami. Bada się także czy w jego trakcie nie doszło do nadużyć ze strony funkcjonariuszy.

Termin na wniesienie zażalenia na zatrzymanie wynosi 7 dni od momentu zatrzymania, odnotowanego w protokole zatrzymania. Zdarza się, że zachodzi duża rozbieżność pomiędzy chwilą zatrzymania a wręczeniem osobie zatrzymanej protokołu z tej czynności. W takich sytuacjach przyjmuje się, że termin zaczyna biec od momentu otrzymania protokołu. Zażalenie należy sporządzić na piśmie. Wnosi się je do sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, choć składa się je do organu dokonującego zatrzymania.

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie

Jeżeli w chwili rozpoznania zażalenia na zatrzymanie, które jeszcze trwa, sąd stwierdzi jego bezzasadność lub nielegalność, to zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Co jednak istotne, zwolnienie osoby zatrzymanej nie stanowi przeszkody ani do wniesienia zażalenia, ani do jego rozpoznania przez sąd. Jaki jest jednak sens domagania się zbadania zasadności, legalności, czy prawidłowości zatrzymania po jego zakończeniu?

Po pierwsze, w wypadku stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania. Po drugie, w wypadku niewątpliwie niesłusznego zatrzymania przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. Co istotne, niewniesienie zażalenia na zatrzymanie nie stoi na przeszkodzie domagania się od Skarbu Państwa odszkodowania i zadośćuczynienia.

Należy mieć jednak na uwadze, że „niewątpliwa niesłuszność” zatrzymania to coś więcej niż stwierdzenie jego bezzasadności, czy nielegalności. Kryteria jakie sąd bierze tu pod uwagę są inne niż w przypadku zażalenia na zatrzymanie. W orzecznictwie wskazuje się co sąd winien mieć na uwadze rozważając kwestię „niewątpliwości” niesłusznego zatrzymania. Ogólnie rzecz ujmując sąd ma obowiązek zbadać czy stosowanie tego środka przymusu nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 k.p.k. Mówiąc dokładniej chodzi o to czy spowodowało ono dolegliwość jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać. Sąd analizuje to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności sprawy, w której doszło do zatrzymania i ostatecznego rozstrzygnięcia, jeśli takie zapadło.

Żądanie odszkodowania należy zgłosić w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie zatrzymanego. Roszczenia odszkodowawcze przedawniają się z upływem roku od daty zwolnienia zatrzymanego.

Podsumowanie

Aby można było uznać zatrzymanie za zasadne muszą być ku temu spełnione określone prawem przesłanki. Poza przesłankami materialnymi związanymi z przypuszczeniem popełnienia przestępstwa przez daną osobę, konieczne jest by istniała choć jedna z przesłanek formalnych uzasadniających konieczność przeprowadzenia tej czynności. Zatrzymanemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia do sądu na czynność zatrzymania, w którym może domagać się zbadania zasadności, legalności i prawidłowości zatrzymania. Natomiast osoby, które zostały niewątpliwie niesłusznie zatrzymane mają także prawo domagać się z tego tytułu odszkodowania i zadośćuczynienia.

Zobacz także:
13.12.2022

Adwokat z zatrzymanym już od początku