1. Co to jest powództwo pauliańskie?
Powództwo pauliańskie jest rodzajem powództwa, chroniącym wierzyciela przed pokrzywdzeniem, na skutek dokonania przez dłużnika czynności prawnej, prowadzącej do niewypłacalności dłużnika, bądź pogłębienia tego stanu. Powództwo pauliańskie to powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego. Treścią roszczenia wierzyciela jest żądanie uznania w stosunku do niego dokonanej czynności prawnej za bezskuteczną. Podmiotem, przeciw któremu należy wytoczyć powództwo, jest osoba trzecia, która uzyskała korzyść z majątku dłużnika, bądź została przez niego zwolniona z obowiązku. Wyrok uwzględniający żądanie pozwu pauliańskiego umożliwia wierzycielowi prowadzenie egzekucji z rzeczy, która dawniej należała do dłużnika, a obecnie formalnie należy już do osoby trzeciej.
2. Jakie są przesłanki skargi pauliańskiej?
Do przesłanek skargi pauliańskiej należą:
1) istnienie zaskarżalnej wierzytelności pieniężnej po stronie wierzyciela;
2) dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią;
3) osiągnięcie przez osobę trzecią korzyści majątkowej, kosztem wierzyciela;
4) świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzyciela w momencie dokonania czynności prawnej;
5) działanie osoby trzeciej w złej wierze (wiedza lub możliwość powzięcia przez osobę trzecią o pokrzywdzeniu wierzyciela)
Powyższy katalog ma charakter wyczerpujący, przy czym istotne jest, że wspomniane przesłanki muszą być spełnione łącznie.
3. Jakie cechy powinna posiadać wierzytelność w powództwie pauliańskim?
Wierzytelność podlegająca ochronie powództwem pauliańskim musi istnieć oraz być zaskarżalna – w chwili dokonania zaskarżonej czynności, jak również wytoczenia powództwa. Oznacza to, że m.in. wierzytelności przedawnione nie będą mogły być skutecznie dochodzone w procesie pauliańskim. Nadto wierzytelność powinna mieć charakter pieniężny. W orzecznictwie dominuje pogląd, że wierzytelność istniejąca w chwili wytoczenia powództwa musi być skonkretyzowana. Jednocześnie dopuszcza się możliwość zaskarżenia wierzytelności przyszłych wierzycieli, niemniej ich wierzytelność powinna powstać najpóźniej w chwili wniesienia skargi albo przynajmniej istnieć w chwili wyrokowania. Wierzytelność nie musi posiadać cechy wymagalności w chwili wytoczenia powództwa, ani być uprzednio stwierdzona wyrokiem.
4. Jak rozumieć przesłankę pokrzywdzenie wierzyciela?
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Dłużnik jest uznawany za niewypłacalnego, jeśli nie jest w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań pieniężnych, a zatem gdy jego majątek, z pominięciem składników wyłączonych spod egzekucji, nie wystarcza na pokrycie długów. Niewypłacalność w wyższym stopniu występuje wtedy, gdy wierzyciel nie może uzyskać pełnego zaspokojenia swoich roszczeń, a także w sytuacji, gdy wierzyciel, co prawda może uzyskać zaspokojenie, lecz wymaga to dodatkowego nakładu czasu, kosztów i ryzyka.
5. Jakie czynności mogą podlegać zaskarżeniu?
Przedmiot zaskarżenia w powództwie pauliańskim mogą stanowić jedynie ważne czynności prawne dłużnika, które powodują lub pogłębiają stan jego niewypłacalności, a nadto przysparzają korzyść po stronie osoby trzeciej. Czynności te mogą być zarówno odpłatne, jak i nieodpłatne – zaliczyć do nich można:
1) umowy (np. sprzedaży, darowizny),
2) czynności jednostronne (np. wypowiedzenie korzystnej umowy przez dłużnika),
3) uchwały (np. organów spółek kapitałowych),
4) niektóre czynności procesowe (np. ugoda sądowa, uznanie powództwa, cofnięcie pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia),
5) zaniechania dłużnika, na skutek których jego majątek nie powiększa się bądź ulega uszczupleniu.
6. W jakim terminie można wnieść powództwo pauliańskie?
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności. Pięcioletni termin ma charakter zawity, co oznacza, że jeśli wierzyciel go nie dochowa, przysługujące mu uprawnienie do wystąpienia ze skargą pauliańską wygaśnie. Sformułowanie „data czynności” oznacza datę jej dokonania, a nie wystąpienia jej skutku. Data powzięcia przez wierzyciela wiedzy o krzywdzącej go czynności, nie ma znaczenia.
7. Jak określić wartość przedmiotu sporu w powództwie pauliańskim?
Wyróżnia się dwa stanowiska co do sposobu określania wartości przedmiotu sporu w pozwie. Według pierwszego poglądu, wartość przedmioty sporu powinna opiewać na kwotę równą wierzytelności przysługującej wierzycielowi. Uzasadnia się to poprzez stwierdzenie, że skoro przedmiotem ochrony skargi pauliańskiej jest wierzytelność powoda, która w wyniku dokonanej przez dłużnika krzywdzącej czynności prawnej nie została zaspokojona, wówczas określona kwotowo wierzytelność, jako wartość przedmiotu sporu zgodna będzie z zasadami wynikającymi z art. 19 § 2 i art. 20 k.p.c.
Drugi pogląd zakłada, że „miarodajne są dwie wartości: albo wartość tego, co na skutek zaskarżonej czynności z majątku dłużnika wyszło lub do niego nie weszło, albo wysokość wierzytelności wraz z zaległymi należnościami ubocznymi za czas poprzedzający wniesienie pozwu w zależności od tego, która z tych wielkości jest niższa – powód bowiem nie uzyska przecież z egzekucji przeniesionych składników majątkowych kwoty większej niż ich rzeczywista wartość.” – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 maja 2008r., II Cz 25/08. Obecnie przeważa pogląd numer dwa.
8. Czy wartość przedmiotu sporu wskazana w pozwie pauliańskim ma wpływ na wartość wierzytelności wskazaną w tytule wykonawczym?
Wartość przedmiotu sporu ma charakter wtórny do wysokości wierzytelności lub wartości uszczuplenia majątku dłużnika. Stanowi element formalny pozwu i decyduje o rzeczowej właściwości sądu w sprawach o prawa majątkowe i o wysokości opłat stosunkowych, pobieranych w takich sprawach przy wnoszeniu pisma podlegającego opłacie. Skonkretyzowanie wartości przedmiotu sporu w pozwie, w ramach postępowania pauliańskiego, nie ma wpływu na wysokość wierzytelności wskazanej w tytule wykonawczym.
9. Na czym polega wyrok pauliański?
Wyrok wydany na skutek procesu pauliańskiego jest orzeczeniem uznającym czynność prawną za bezskuteczną względem wierzyciela. Wierzyciel uzyskuje możliwość zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów majątkowych należących do osoby trzeciej – tych, które wyszły z majątku dłużnika, bądź nawet do niego nie weszły. Roszczenia wierzyciela dysponującego wyrokiem pauliańskim podlegają zaspokojeniu z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej. Konsekwencją ubezskutecznienia czynności dłużnika wyrokiem pauliańskim jest, zgodnie z dominującym poglądem, powstanie po stronie osoby trzeciej obowiązku znoszenia egzekucji prowadzonej przez wierzyciela z przedmiotu majątkowego, który stał się majątkiem osoby trzeciej na skutek działań dłużnika. Powyższe skutki wyroku pauliańskiego dotyczą jedynie podstawowego rodzaju rozporządzeń. W przypadku innych czynności prawnych, mogą wystąpić odmienne skutki.
10. Jak wpływa na sytuację wierzyciela pauliańskiego ogłoszenie upadłości dłużnika, który dokonał czynności z osobą trzecią.
Możliwe są dwa warianty – do zaskarżenia dochodzi jeszcze przed ogłoszeniem upadłości albo też do zaskarżenia ma dojść po ogłoszeniu upadłości.
Sytuacja pierwsza jest uregulowana w art. 133 prawa upadłościowego. Zgodnie z brzmieniem ust. 1 Syndyk może wstąpić w miejsce powoda w sprawie wszczętej przez wierzyciela, który zaskarżył czynności upadłego. W tym przypadku, jeżeli pozwanym był także upadły, postępowanie w stosunku do niego umarza się po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.
W drugiej sytuacji syngularny wierzyciel traci swoją legitymację na rzecz bezwzględnego podstawienia procesowego syndyka. „Nie ma przepisu prawa, który w procesie dotyczącym mienia wchodzącego w skład masy upadłości przyznawałby legitymację procesową wierzycielowi dłużnika” – Wyrok Sądu Najwyższego z 3 października 2008 r., I CSK 93/08.
11. W jaki sposób wierzyciel pauliański może realizować swoje uprawnienie wynikające z wyroku, uwzględniającego skargę pauliańską, jeżeli wobec osoby trzeciej zapadło postanowienie o ogłoszeniu upadłości?
Zaspokojenie wierzyciela pauliańskiego powinno nastąpić z masy upadłości osoby trzeciej w ramach postępowania upadłościowego.
Jeśli po uzyskaniu przez wierzyciela wyroku pauliańskiego następuje ogłoszenie upadłości osoby trzeciej, wówczas nie może on prowadzić czynności egzekucyjnych skierowanych do majątku osoby trzeciej (art. 146 ust. 3 Pr.Up.), bowiem staje się ona masą upadłości.
W takiej sytuacji wierzyciel pauliański powinien dokonać zgłoszenia swojej wierzytelności w postępowaniu upadłościowym (art. 239 Pr.Up.). Wyrok pauliański co prawda nie kreuje wierzytelności pieniężnej wobec osoby trzeciej, ale zgodne z art. 91 ust. 2 Pr.Up. niepieniężne zobowiązanie osoby trzeciej przekształca się z chwilą ogłoszenia upadłości w zobowiązanie pieniężne. Skoro zatem zobowiązanie osoby trzeciej do znoszenia egzekucji z przedmiotu, którego nabycia dotyczy prawomocny wyrok pauliański z dniem ogłoszenia upadłości przekształcają się w zobowiązania pieniężne, wierzyciel powinien określić swoje roszczenie w pieniądzu i w takiej formie zgłosić je syndykowi, wnosząc o umieszczenie go na listę wierzytelności – wyrok Sądu Najwyższego z 27 marca 2019 r., V CSK 13/18, LEX nr 2652418.
12. Jakie skutki w zakresie legitymacji biernej, w sprawie z powództwa pauliańskiego ma zbycie przedmiotu majątkowego w toku postępowania sądowego?
W sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, osoba trzecia, która w wyniku tej czynności uzyskała korzyść majątkową, zachowuje legitymację bierną także wtedy, gdy przed doręczeniem pozwu rozporządziła uzyskaną korzyścią na rzecz innej osoby – uchwała Sądu Najwyższego z 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10, OSNC 2011/10/112. Z uwagi na treść art. 192 pkt 3 k.p.c., dotyczy to także przypadku, gdy uzyskana przez osobę trzecią korzyść została przez nią zbyta już po doręczeniu pozwu. Wyrok uwzględniający skargę pauliańską wydany w takich okoliczności w sposób prawnie wiążący potwierdza spełnienie przesłanek tejże skargi i może być następnie wykorzystany w sprawie o wydanie na podstawie art. 532 k.c. korzyści utraconej przez osobę trzecią w granicach, w jakich wierzyciel zaspokoiłby się z rzeczy.
Legitymacja bierna będzie też w dalszym ciągu przysługiwać osobie trzeciej, jeżeli rozporządziła ona korzyścią uzyskaną w warunkach art. 527 k.c. na rzecz innej osoby przed wszczęciem postępowania ze skargi pauliańskiej.
13. Czy do złożenia skargi pauliańskiej konieczne jest postanowienie komornika sądowego o umorzeniu postępowania egzekucyjnego na skutek jego bezskuteczności?
Nie, postanowienie komornika sądowego o umorzeniu postępowania egzekucyjnego na skutek jego bezskuteczności nie jest jedynym dowodem na wykazanie niewypłacalności dłużnika, niemniej w praktyce bardzo często używanym przez wierzycieli. Okoliczność niewypłacalności może być wykazana także w każdy inny dopuszczalny według k.p.c. sposób.
Przykładowo wierzyciel może udowadniać spełnienie tej przesłanki poprzez złożenie wykazu majątku dłużnika sporządzonego w toku postępowania o wyjawienie majątku w trybie art. 913 § 1 k.p.c. Dowodem niewypłacalności dłużnika może być również postanowienie sądowe oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 lub 2 PrUp., tzn. w sytuacji, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na pokrycie tych kosztów. Innym dowodem, z którego może skorzystać wierzyciel, jest postanowienie umarzające postępowanie upadłościowe na podstawie art. 361 ust. 1 pkt 1 PrUp., tzn. w sytuacji, gdy majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Dowód niewypłacalności dłużnika może stanowić także bilans spółki, z którego będzie wynikać, iż spółka nie ma jakiegokolwiek majątku, z którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia. Analogiczny dowód będzie stanowił również KRS dłużnika, obejmujący informacje zawarte w Dziale 4. Rubryce 4. w zakresie umorzenia prowadzonej przeciwko podmiotowi egzekucji z uwagi na fakt, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych.
