Odpowiedzialność karna za naruszenie praw autorskich na gruncie prawa polskiego

Ustawodawca, wprowadzając do obrotu prawnego przepisy z zakresu prawa autorskiego miał na celu zapewnienie ochrony wszelkich przejawów twórczości ludzkiej.

Sankcje karne, penalizujące zachowania naruszające przepisy prawa autorskiego, mają pomocniczy charakter wobec roszczeń, których można dochodzić w postępowaniu cywilnym. Warto podkreślić, że wprowadzenie odpowiedzialności karnej na gruncie tej wyspecjalizowanej gałęzi prawa prywatnego, znajdują uzasadniane w celach polityki publicznej. Sankcje te mają służyć ochronie interesu szerszego niż prywatny m. in. ochronie inwestycji dokonywanych przez przemysły twórcze.

Podstawa prawna

Odpowiedzialność karną z tytułu przestępstw przeciwko prawu autorskiemu jest uregulowana w art. 115 – 124 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej p.a. Normy prawne odnoszące się do odpowiedzialności karnej, a zawarte w tej specustawie są przepisami szczególnymi względem ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – kodeks karny (Dz. U. z 2021, poz. 1023), dalej: k.k. Oznacza to, że w przypadku popełnienia przestępstwa wymierzonego w prawa autorskie, zastosowanie znajdą przepisy z części ogólnej kodeksu karnego (m.in. regulacje dot. form winy lub przypadków wyłączenia odpowiedzialności).

Informacje ogólne dot. przepisów karnych na gruncie prawa autorskiego

Początkowe regulacje w przedmiocie odpowiedzialności karnej za naruszenie praw autorskich wskazują na poszczególne typy czynów zabronionych:

1. Plagiat i inne naruszenia praw (art. 115 p.a.);
2. Bezprawne rozpowszechnianie (art. 116 p.a.);
3. Bezprawne utrwalanie lub zwielokrotnianie (art. 117 p.a.);
4. Obrót nielegalnymi kopiami (art. 118 p.a.);
5. Urządzenia do usuwania zabezpieczeń (art. 118¹a.);
6. Utrudnianie kontroli korzystania (art. 119 p.a.).

Następne przepisy dotyczą wymiaru kary (art. 121 p.a.), trybu ścigania (art. 122 p.a.), statusu organizacji zbiorowego zarządzania jako pokrzywdzonego (art. 122¹ p.a.), właściwości sądów (art. 123 p.a.).

Nadto, wszystkie czyny zabronione przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych są przestępstwami. Co ciekawe, nie wprowadzono też kryteriów ilościowych (np. obrót nielegalnymi kopiami) lub wartościowych (np. cena rynkowa utworu na rynku). Stąd też należy postawić wniosek, że brak jest cech różnicujących odpowiedzialność karną za naruszenie prawa autorskiego.

Co do zasady, przestępstwa wskazane w prawie autorskim mają charakter publiczno – skargowy. Z urzędu są ścigane typy kwalifikowane przestępstw w których występuje przesłanka uczynienia przestępstwa stałego źródła dochodu (art. 116 ust. 3, art. 117 ust. 2 i art. 118 ust. 2 i 3 prawa autorskiego). Natomiast art. 122 prawa autorskiego wyróżnia czyny zabronione ściągane na wniosek pokrzywdzonego (art. 116 ust. 1, 2 i 4, art. 117 ust. 1, art. 118 ust. 1, art. 118¹, art. 119 p.a.).

UWAGA! Przestępstwa określone w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych przedawniają się z upływem 5 lat od momentu ich popełnienia. Jednak i od tej zasady są wyjątki, bowiem typ kwalifikowany bezprawnego rozpowszechniania zawarty w art. 116 ust. 3 p.a., a także obrót nielegalnymi kopiami w typie podstawowym i kwalifikowanym (art. 118 ust. 1 i 2 p.a.) przedawniają się z upływem 10 lat.

Warto podkreślić, że podmiotem przestępstw wymierzonym w prawa autorskie mogą być nie tylko osoby fizyczne, ale też osoby prawne i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne nadają osobowość prawną (podstawa prawna: art. 16 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 28 października 2002 r. – o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2020, poz. 358).

Wybrane czyny zabronione przez ustawę o prawach autorskich i prawach pokrewnych

1. Naruszenie autorskich praw osobistych (art. 115 p.a.)

Sankcje za naruszenia autorskich praw osobistych wprowadzono w art. 115 p.a. W pierwszej kolejności należy wskazać, iż w art. 115 ust. 1 p.a. mowa jest o przestępstwie nazywanym plagiatem lub przewłaszczeniem autorstwa. Zgodnie z tą normą prawną Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Nadto, art. 115 ust. 2 p.a uzupełniająco wskazuje, iż tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.

Głównym przedmiotem ochrony są osobiste prawa autorskie, z którymi pośrednio związane są dobre imię, a także godność twórcy. Prawo do autorstwa utworu stanowi fundamentalny element osobistych uprawnień przysługujących wyłącznie twórcy. Natomiast pozorowanie faktu bycia twórcą wyraźnie ingeruje w więź pomiędzy autorem a jego dziełem, stanowiącą fundament koncepcji wyrażonej w art. 16 p.a. W przypadku art. 115 ust. 2 p.a. przedmiotem ochrony pozostają także interesy niemajątkowe twórców lub artystów wykonawców. Nadto, norma prawna wyrażona w art. 115 ust. 3 p.a. nakłada sankcje na czyny powodujące naruszenia cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w ust. 1 lub ust. 2. Stąd, przedmiotem ochrony są także interesy twórców o wymiarze majątkowym¹.

2. Bezprawne rozpowszechnianie (art. 116 p.a.)

Art. 116 p.a. przewiduje odpowiedzialność karną związaną z nieuprawnionym rozpowszechnianiem utworów (a także artystycznych wykonań, fonogramów i wideogramów), przewidując typ podstawowy przestępstwa, a także typ kwalifikowany związany z działaniem w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 116 ust. 2 p.a.) lub uczynieniem z procederu źródła stałego dochodu, kierowaniem lub organizowaniem działalności przestępczej (art. 116 ust. 3 p.a.). Jednocześnie przewidziano nieumyślną postać wspomnianego przestępstwa².

Ta regulacja ma służyć zwalczaniu rozpowszechniania cudzych utworów bez ponoszenia jakichkolwiek kosztów wynikających z przestrzegania praw autorskich. Za aktywność tego samego rodzaju uznaje się również bezprawne przechwytywanie nadań radiowych i telewizyjnych, a także innych usług świadczonych w społeczeństwie informacyjnym. W tym wypadku warto zwrócić uwagę na głos judykatury Sądu Najwyższego, zgodnie z którym za przestępstwo określone w art. 116 ust. 3 p.a. uznane zostało oferowanie do zbycia ponad 700 sztuk nielegalnie zwielokrotnionych płyt zawierających programy komputerowe (por. Wyrok Sądu Najwyższego z 15 listopada 2005 r., Izba Karna, sygn. IV KK 284/05, Legalis nr 78322).

Nadto, w uzasadnieniu innego wyroku wskazano, że działanie polegające na odtwarzaniu na dyskotece bez wymaganych uprawnień muzyki pochodzącej z cudzych utworów różnych wykonawców, które zostały „ściągnięte” przy pomocy domowego komputera z Internetu, może wyczerpywać znamiona przestępstwa z art. 116 ust. 1 i art. 117 ust. 1 p.a. (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r. Izba Karna, sygn. III KK 21/05, Legalis nr 97334).

3. Bezprawne utrwalanie lub rozpowszechnianie (art. 117 p.a.)

Art. 117 p.a. obejmuje przypadki nieuprawnionego utrwalania lub zwielokrotniania utworów w celu ich dalszego rozpowszechniania. Przedmiotem przestępstwa może być utwór w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania, a także artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie. Wspomniane czynności z natury rzeczy powiązane są ze zjawiskiem potocznie określanym mianem „piractwa”.

Podkreślenia wymaga, że zasadnicza różnica między art. 116 i 117 ustawy o prawach autorskich i prawach powszechnych dotyczy czynności sprawczej. W powołaniu na art. 117 p.a. należy stwierdzić, że do przestępstwa dochodzi dopiero z chwilą „utrwalenia” lub „zwielokrotnienia”, a więc ma ono charakter materialny (skutkowy). Użycie określenia „w celu rozpowszechnienia” wskazuje, że w tym wypadku obligatoryjne jest wystąpienie zamiaru bezpośredniego kierunkowego, czyli utrwalanie lub zwielokrotnianie musi być dokonane z „chęci rozpowszechnienia”. Oznacza to, że ustawodawca wyraźnie wyklucza w tej sytuacji zamiar ewentualny, a więc przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego i „godzenie się”, że może do niego dojść.

Natomiast nie jest istotnym dla popełnienia przestępstwa określonego w art. 117 p.a., czy rozpowszechnienie następujące w wyniku utrwalenia lub zwielokrotnienia, będzie wiązało się z uzyskaniem przez sprawcę korzyści majątkowych. Przestępstwo jest popełnione niezależnie od otrzymanego wynagrodzenia.

4. Obrót nielegalnymi kopiami (art. 118 p.a.)

Regulacje zawarte w art. 118 p.a. penalizują zachowania związane z wykorzystywaniem egzemplarzy utworów (a także nośników fonogramu, wideogramu i artystycznego wykonania), odpowiadające klasycznemu przestępstwu paserstwa.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że art. 118 p.a. pokrywa się częściowo swoim zakresem z paserstwem spenalizowanym w art. 291 i 292 k.k. Między przestępstwami określonymi zarówno w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak i w kodeksie karnym, zachodzą istotne podobieństwa, dotyczące przedmiotu czynności, podmiotu, odpowiedzialności za umyślne i nieumyślne przestępstwo tego rodzaju. Różnice dotyczą przesłanek nieokreślonych w kodeksie karnym, czyli celu przestępczego działania sprawcy (osiągnięcie korzyści majątkowej), a także elementu kwalifikującego (uczynienie sobie z popełnienia przestępstwa stałego źródła dochodu albo organizowanie lub kierowanie działalnością przestępną).

Nie podlega jednak kwestii, że w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych znacznie zawężono zakres przedmiotowy poprzez zastosowanie zwrotu „przedmiot będący nośnikiem utworu”. Jest to o tyle ważne, że w takim brzmieniu tego przepisu poza zakresem karalności pozostają czyny dokonywane z użyciem sieci elektronicznych, w tym przez Internet, ułatwiające tzw. ściąganie utworów czy też pomocnictwo w ich zbyciu. Innymi słowy art. 118 nie wprowadza karalności „paserstwa elektronicznego”. Znamiona czynu zabronionego z art. 118 p.a. koncentrują się bowiem wokół czynności związanych z przedmiotem stanowiącym nośnik utworu, artystycznego wykonania, fonogramu lub wideogramu. Mowa tu zatem o nośniku materialnym, którym bywa zazwyczaj płyta CD lub DVD, a w odniesieniu do wcześniej powstałych dóbr niematerialnych – kaseta magnetofonowa bądź kaseta wideo. Z perspektywy art. 118 p.a. nie ma znaczenia, z jakim rodzajem nośnika ma do czynienia sprawca. Trafnie identyfikuje się przy tym niemożność objęcia zakresem znamion czynu zabronionego przypadków, w których mamy do czynienia z utworem przekazywanym w ramach wirtualnej przestrzeni³. Artykuł 118 p.a. nie znajduje zastosowania wobec zachowań związanych z obrotem zwielokrotnionymi utworami w Internecie, co obecnie istotnie niweczy możliwość jego stosowania w praktyce. W ostatnich latach nieuprawniony obrót zwielokrotnionymi utworami głównie odbywa się w sieci internetowej, a nie na bazarach, jak to miało miejsce ok. 20 – 25 lat temu.

Podsumowanie

Obecnie obowiązujące przepisy karne znajdujące się w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych gwarantują sankcje za przestępstwa godzące w prawa autorskie osobiste i majątkowe. Jednakże wskutek dynamicznie rozwijającego się otaczającego świata należy postawić wniosek de lege ferenda, zgodnie z którym ustawodawca winien wziąć pod rozwagę zmianę normy prawnej wyrażonej w art. 118 ust. 1 p.a. Regulacja ta jest niedoskonała, ponieważ od kilkunastu lat obserwuje się znaczący wzrost paserstwa w Internecie, co przeczy wyrażeniu jakoby miał to być „przedmiot będący nośnikiem utworu”. W chwili wejścia w życie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w 1994 r. wskazana norma prawa miała zastosowanie wyczerpujące sytuacje mające miejsce w latach 90 XX wieku. Niemniej, dzisiaj są to regulacje niewystarczające do skutecznego dochodzenia roszczeń na drodze karnej przez pokrzywdzonych twórców.

¹ E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, kom. do art. 115 p.a. nb. 1.
² E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, kom. do art. 116 p.a., nb.1.
³ E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, kom. do art. 118 p.a., nb. 1 za  Z. Ćwiąkalski, w: Barta, Markiewicz, Komentarz Prawo Autorskie, 2003, s. 778.