Tajemnica przedsiębiorstwa jest przedmiotem regulacji zarówno prawa polskiego, jak i unijnego. W preambule Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/943 z 8 czerwca 2016 r. podkreślono szczególną wagę informacji oraz „know-how” przedsiębiorstw poprzez określenie ich jako waluty gospodarki oraz narzędzia budowania konkurencyjności (dalej jako: „Dyrektywa” por. treść preambuły Dyrektywy).
Dyrektywa dotyczy wyłącznie dochodzenia ochrony na drodze cywilnej, jakkolwiek zawarte w jej treści tezy pozostają istotne również dla ścigania naruszeń na drodze karnej. Na gruncie prawa polskiego odpowiedzialność karna za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa uregulowana została
w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dalej jako: „ustawa”).
Czym jest tajemnica przedsiębiorstwa?
Definicja „tajemnicy przedsiębiorstwa” zawarta została w art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Pojęcie to obejmuje informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, które jako całość lub w szczególnym zestawieniu i zbiorze ich elementów nie są powszechnie znane osobom zwykle zajmującym się tym rodzajem informacji albo nie są łatwo dostępne dla takich osób, o ile uprawniony do korzystania z informacji lub rozporządzania nimi podjął, przy zachowaniu należytej staranności, działania w celu utrzymania ich w poufności. Ww. informacje są często określane mianem „know-how”. Niepowszechność danych oznacza, iż nie są one łatwo dostępne dla osób postronnych, ale mogą być one znane nie tylko przedsiębiorcy, lecz również pracownikom i kontrahentom.
Dyrektywa definiuje zaś tajemnicę przedsiębiorstwa jako informacje, które spełniają wszystkie następujące wymogi:
- są poufne w tym sensie, że jako całość lub w szczególnym zestawie i zbiorze ich elementów nie są ogólnie znane lub łatwo dostępne dla osób z kręgów, które zwykle zajmują się tym rodzajem informacji;
- mają wartość handlową dlatego, że są objęte tajemnicą;
- poddane zostały przez osobę, która zgodnie z prawem sprawuje nad nimi kontrolę, rozsądnym, w danych okolicznościach, działaniom dla utrzymania ich w tajemnicy.
Przedsiębiorca chcąc, aby dana informacja rozumiana była jako tajemnica winien w sposób wyraźny i dorozumiany podjąć stosowne działania, zmierzające do jej ochrony, które cechują się „należytą starannością” (wymóg ten stanowi utrudnienie dla przedsiębiorców – w poprzednim stanie prawnym nie uzależniano ochrony od spełnienia niniejszej przesłanki).
Każdorazowo ocena czy doszło do zachowania „należytej staranności” powinna być przeprowadzana indywidualnie, jakkolwiek może być ona wyrażona m.in. poprzez odpowiednie oznaczanie informacji poufnych (np. stosowanie klauzuli poufności przy kierowaniu informacji do danej grupy podmiotów), ograniczenie dostępu do pomieszczeń z dokumentacją poufną, ograniczenie dostępu do informacji znajdujących się na nośnikach elektronicznych i serwerach, stosowanie monitoringu i innych zabezpieczeń technicznych. Ochronie tajemnicy przedsiębiorstwa służy również zastrzeganie klauzuli poufności zarówno w umowach o pracę, jak i w kontaktach handlowych.
Ponadto elementem definicji tajemnicy przedsiębiorstwa jest jej wartość gospodarcza/handlowa. Jest to pojęcie niejednoznaczne, niemniej jednak przyjmuje się, że wartość gospodarczą ma każda informacja, która wpływa na generowanie zysku bądź oszczędności przez przedsiębiorcę.
Odpowiedzialność karna
Artykuł 23 ust. 1 ustawy stanowi, że kto wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi w stosunku do przedsiębiorcy ujawnia innej osobie lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, jeżeli wyrządza to poważną szkodę przedsiębiorcy podlega grzywnie, podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z art. 23 ust. 2 ustawy tej samej karze podlega, kto, uzyskawszy bezprawnie informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, ujawnia ją innej osobie lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej. Art. 23 ust. 3 stanowi zaś, że 3. karze określonej w ust. 1 podlega, kto ujawnia lub wykorzystuje informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, z którą zapoznał się, biorąc udział w rozprawie lub w innych czynnościach postępowania sądowego dotyczącego roszczeń z tytułu czynu nieuczciwej konkurencji polegającego na naruszeniu tajemnicy przedsiębiorstwa albo przez dostęp do akt takiego postępowania, jeżeli w postępowaniu tym została wyłączona jawność rozprawy.
Ujawnienie należy rozumieć jako zachowanie sprawcy, w wyniku którego tajemnica przedsiębiorstwa doszła do wiadomości osoby nieuprawnionej. Co istotne ujawnienie będzie miało miejsce nawet wówczas, gdy o danej wiadomości dowie się osoba trzecia, na dyskrecję której można liczyć, a którą sprawca darzy zaufaniem. Przez wykorzystanie we własnej działalności gospodarczej należy rozumieć każdą czynność sprawcy, polegającą na użyciu tajemnicy przedsiębiorstwa we własnych przedsięwzięciach. Należy jednak odróżnić tajemnicę przedsiębiorstwa od wiedzy fachowej, zdobytej np. przez byłego pracownika. Przyjmuje się, że może on wykorzystywać nabyte w poprzednim zakładzie pracy wiadomości zawodowe, w takim przypadku bowiem nie chodzi o tajemnicę w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale o wiadomości fachowe, których nabywanie siłą rzeczy jest połączone z wykonywanym zawodem.
Jest to przestępstwo indywidualne, bowiem może być ono popełnione jedynie przez sprawcę, na którym ciąży określony obowiązek w stosunku do przedsiębiorcy np. pracownika, kontrahenta. Do przypisania sprawstwa przestępstwa z art. 23 ustawy wymagane jest spełnienie następujących kryteriów:
1) podleganie obowiązkowi nieujawniania tajemnicy przedsiębiorstwa;
2) ujawnienie innej osobie lub wykorzystywanie we własnej działalności gospodarczej informacji stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa;
3) wyrządzenie przedsiębiorcy poważnej szkody.
Obowiązek nieujawniania tajemnicy ciąży na osobie w sytuacji, gdy wynika on z ustawy albo ze stosunku prawnego. Ma ono charakter skutkowy, wymaga bowiem zarówno ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa, jak również wystąpienia poważnej szkody materialnej, rozumianej zarówno jako ubytek w majątku, jak i utrata spodziewanych zysków. Możliwe jest jego popełnienie z zamiarem bezpośrednim, a więc ze świadomością i wolą realizacji jego ustawowych znamion przestępstwa lub ewentualnym, tj. poprzez przewidywanie możliwości popełnienia przestępstwa i godzenie się na realizację jego ustawowych znamion. Sytuację, w której osoba ujawnia informację nie mając świadomości, że jest to tajemnicę przedsiębiorstwa należy rozpatrywać w kontekście błędu co do znamion czynu zabronionego w rozumieniu art. 28 kk, w którym unormowano błąd co do okoliczności faktycznej stanowiącej znamię czynu zabronionego (§ 1), co wyłącza przestępność czynu oraz błąd co do okoliczności faktycznej stanowiącej znamię czynu zabronionego, od której zależy łagodniejsza odpowiedzialność karna (§ 2).
Jak wskazano powyżej – tylko takie ujawnienia informacji, które wyrządza poważną szkodę podlega odpowiedzialności karnej z art. 23 ustawy. W praktyce trudne może być ustalenie, jaka szkoda materialna uznana będzie za poważną. Przyjmuje się, że nie może być ona pojmowana abstrakcyjnie, bowiem próba jej uśrednienia może uniemożliwiać dochodzenie swoich praw przez małych i średnich przedsiębiorców. Dominuje pogląd, że istotna jest nie tylko wielkość szkody wyrażona w liczbach bezwzględnych, ale również stosunek, w jakim pozostaje do rozmiarów prowadzonej działalności gospodarczej, w związku z którą powstała. Każdorazowo więc rozmiar szkody będzie przedmiotem postępowania dowodowego, zaś jej kwalifikacja jako „poważna” pozostaje w gestii sądu.
Przykładem uznania przez sąd, że zachodzi odpowiedzialność z art. 23 ustawy jest m.in. orzeczenie, w którym były pracownik, zatrudniony u przedsiębiorcy na stanowisku menagera kluczowych klientów wykorzystał we własnej działalności gospodarczej informacje stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa, takie jak: spis transakcji z kontrahentami głównymi, listy kontrahentów i inne (nazwy nr NIP, adresy, numery telefonów, transakcje chronologiczne kontrahentów, kody towaru, ilości towaru), czym wyrządził poważną szkodę przedsiębiorcy w wysokości 137.503,44 zł (Wyrok Sądu Okręgowego w Jeleniej Górze z dnia 20 września 2018 r., sygn. akt: VI Ka 266/18).
Kara, środki karne
Jak wynika z brzmienia art. 23 ust. 1 ustawy przestępstwo to jest zagrożone grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat. Co istotne sąd może orzec również środki karne, m.in.: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu czy podanie wyroku do publicznej wiadomości. Możliwe jest także orzeczenie przepadku przedmiotów, przepadku korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa, obowiązku naprawienia szkody, a wyjątkowo nawet przepadku przedsiębiorstwa. W orzecznictwie najczęściej spotkać można się z zasądzeniem obok kary obowiązku naprawienia szkody. Postępowanie karne jest jednak wciąż rzadko stosowane w przypadku ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa, w związku z czym brak jest przykładów zastosowania ww. środków karnych.
W przypadku braku zaistnienia skutku w postaci poważnej szkody pomimo ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa, otwarte pozostaje przypisanie sprawcy odpowiedzialności karnej za usiłowanie, tj. za zamiar dokonania przestępstwa i bezpośrednie zmierzanie do jego popełnienia, lecz ostateczne jego niedokonanie. W tym zakresie wypowiedział się Sąd Najwyższy Izba Karna w wyroku z dnia 3 kwietnia 2002 r. sygn. akt: V KKN 223/00 wskazując brak podstaw do twierdzenia, że czyn zabroniony określony w art. 23 ust. 1 tej ustawy nie może być popełniony w formie stadialnej usiłowania. W stanie faktycznym ww. sprawy pracownik spółki „wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi wynikającemu z umowy o pracę i umowy o zakazie konkurencji ujawnił konkurencyjnemu przedsiębiorstwu informacje stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa, dotyczące technologii produkcji i know-how, zmierzając do wyrządzenia poważnej szkody spółce, jednak zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na niepodjęcie rozmów przez składającego ofertę na wykonanie wyposażenia zakładu”. Ostatecznie nie doszło również do wyrządzenia spółce szkody. Sąd Najwyższy wskazał, że sprawca, któremu miałaby zostać przypisana odpowiedzialność za usiłowanie popełnienia występku określonego w art. 23 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, powinien bezpośrednio zmierzać do jego dokonania, atrybut bezpośredniości zaś musi być odniesiony do wyrządzenia nie jakiejkolwiek szkody, ale właśnie szkody, którą można uznać za poważną.
Ściganie karne naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa stanowi wartą rozważenia, bardzo często pomijaną alternatywę (albo uzupełnienie) dla roszczeń o charakterze cywilnoprawnym.
