Pracownik, którego stosunek pracy został rozwiązany przez pracodawcę z przyczyn dotyczących zakładu pracy, jest uprawniony do otrzymania odprawy pieniężnej uregulowanej w ustawie z dnia z dnia 13 marca 2003 r. „o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników”. Niektóre działania podjęte przez zatrudnionego po otrzymaniu wypowiedzenia będą jednak skutkować utratą prawa do tego świadczenia. Obowiązek zwrotu odprawy może mieć miejsce w sytuacji, gdy pracownik zdecyduje się na zaskarżenie dokonanego wypowiedzenia. Podejmując decyzję o wniesieniu odwołania od wypowiedzenia należy zatem rozważyć, czy takie powództwo zawsze będzie opłacalne, jakie zarzuty podniesione przez pracownika w toku postępowania będą uzasadniać roszczenie pracodawcy o zwrot odprawy oraz jakie żądania warto zgłaszać, by zminimalizować ryzyko wystąpienia tego skutku.
Kiedy pracownik będzie zobligowany zwrócić odprawę?
Podczas redagowania treści pozwu przeciwko pracodawcy oraz planowania strategii procesowej należy pamiętać, iż wymóg zwrotu odprawy uzależniony jest przede wszystkim od treści zarzutów zgłoszonych przez pracownika względem dokonanego wypowiedzenia. W tym kontekście istotny jest fakt, iż wyżej wskazane świadczenie wypłacane jest wyłącznie w przypadku, gdy powodem ustania stosunku pracy jest przyczyna niedotycząca pracownika (np. likwidacja stanowiska pracy). Podstawą do żądania zwrotu odprawy będą zatem takie zarzuty pozwu, które kwestionują prawdziwość tej przyczyny. Jeżeli sąd pracy podzieli te argumenty i w konsekwencji uzna, iż wskazany w wypowiedzeniu powód rozwiązania umowy o pracę nie istniał (był nierzeczywisty lub pozorny), to takie rozstrzygnięcie będzie jednoznaczne z podważeniem zasadności wypłaty tego świadczenia. Wyżej wskazane stanowisko znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądowym. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2007 r. (II PK 29/07) wskazano, iż „Skutkiem ustalenia w toku procesu sądowego braku przyczyn niedotyczących pracownika, które uzasadniałyby wypowiedzenie umowy o pracę, musi być uznanie bezpodstawności wypłaty odprawy pieniężnej. Świadczenie to przysługuje tylko wówczas, gdy rozwiązanie umowy o pracę następuje właśnie z tych przyczyn”. W opisanej sytuacji wyrok sądu stwierdzający wadliwość wypowiedzenia skutkuje odpadnięciem podstawy do wypłaty odprawy i powoduje, iż staje się ona świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. Wówczas odprawa podlega zwrotowi pracodawcy na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu (stosownie do art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p.).
Drugim elementem strategii procesowej mającym istotne znaczenie na tle analizowanej problematyki jest wybór roszczenia zgłaszanego w treści pozwu. Pracownik, który kwestionuje wypowiedzenie umowy o pracę, może żądać, aby sąd zasądził na jego rzecz odszkodowanie albo przywrócenie do pracy (do czasu upływu okresu wypowiedzenia możliwe jest także wnioskowanie o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne). Podejmując decyzję pracownik powinien mieć jednak na uwadze fakt, iż wniosek o przywrócenie do pracy albo o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne – w przypadku jego uwzględnienia przez sąd – będzie skutkował kontynuacją stosunku pracy, a tym samym będzie on jednoznaczny z utratą prawa do wypłaconej odprawy. Restytucja stosunku pracy przywraca bowiem zobowiązanie pracodawcy do zatrudniania pracownika, a tym samym odpada podstawa świadczenia w postaci odprawy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się także, iż „Pracownik, występując z żądaniem uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy zawsze zmierza do usunięcia wywołanego przez wypowiedzenie skutku w postaci rozwiązania stosunku pracy. Musi zatem liczyć się z tym, że w przypadku uwzględnienia jego żądania odpadnie podstawa wypłaty odprawy a wypłacona odprawa stanie się świadczeniem nienależnym, czego konsekwencją będzie powstanie obowiązku jej zwrotu” (uzasadnienie wyroku SN z dnia 11 września 2007 r. II PK 21/07). W tym przypadku obowiązek zwrotu odprawy będzie niezależny od treści zarzutów zgłoszonych względem wypowiedzenia (tj. od tego, czy pracownik będzie kwestionował przyczynę rozwiązania stosunku pracy). Odpadnięcie podstawy do wypłaty odprawy będzie bowiem konsekwencją samego rodzaju zgłoszonego żądania.
Kiedy pracownik zachowa prawo do odprawy?
Należy podkreślić, iż nie każdy przypadek uwzględnienia przez sąd odwołania od wypowiedzenia umowy o pracę będzie skutkować koniecznością zwrotu odprawy. Świadczenie to będzie nadal należne pracownikowi, jeżeli zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki:
- świadczeniem przyznanym pracownikowi przez sąd w wyniku uznania wadliwości wypowiedzenia będzie odszkodowanie oraz
- zarzuty zgłaszane względem treści wypowiedzenia nie będą kwestionować przyczyny dokonanego wypowiedzenia (leżącej po stronie pracodawcy).
Wyżej wskazane warunki będą realizowane w przypadku, gdy zamiast przywrócenia do pracy (i uznania wypowiedzenia za bezskuteczne) pracownik będzie wnioskował o finansową rekompensatę w postaci odszkodowania, a ponadto gdy przyczyną wadliwości wypowiedzenia umowy o pracę będą zagadnienia formalne, takie jak np. naruszenie przez pracodawcę procedury zwolnień grupowych, brak przeprowadzenia wymaganej konsultacji ze związkami zawodowymi, brak zachowania formy pisemnej wypowiedzenia itp. Wyżej wskazane stanowisko potwierdza orzecznictwo sądowe, gdzie wskazuje się, iż „Mimo zasądzenia na rzecz pracownika odszkodowania, odprawa nie staje się świadczeniem nienależnym wówczas, gdy istniała przyczyna z art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, a odszkodowanie zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowiedzenia” (wyrok SN z dnia 1 kwietnia 2015 r., II PK 134/14).
Sposób dochodzenia przez pracodawcę zwrotu odprawy
W przypadku, gdy wypłacona pracownikowi odprawa stanie się świadczeniem nienależnym, pracodawca będzie mógł dochodzić jej zwrotu w różnych trybach. Przede wszystkim będzie on uprawniony do złożenia powództwa wzajemnego w postępowaniu przed sądem pracy będącym wynikiem pracowniczego odwołania od wypowiedzenia umowy o pracę. Możliwe jest także wszczęcie przeciwko pracownikowi odrębnego postępowania sądowego o zapłatę. Ponadto dopuszcza się dokonanie przez pracodawcę potrącenia roszczenia o zwrot odprawy z wierzytelnością pracownika wynikającą z zasądzonego w wyroku sądowym wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy przysługującego pracownikowi przywróconemu pracy (art. 47 § 1 kodeksu pracy). Na możliwość zaliczenia odprawy na poczet wynagrodzenia, o jakim mowa w art. 47 § 1 k.p., zwrócono uwagę w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1990 r. (I PR 351/90).
Możliwość powołania przez pracownika zarzutu dotyczącego wygaśnięcia obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia
Podstawą prawną roszczeń pracodawcy o zwrot odprawy są przepisy kodeksu cywilnego o świadczeniu nienależnym (będącym szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia), tj. art. 410 § 2 k.c. i art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 w zw. z art. 300 k.p. W tym kontekście zasadnym staje się pytanie, czy w wytoczonym przeciwko pracownikowi procesie może on bronić się zarzutem wynikającym z art. 409 k.c. Na mocy wyżej wskazanego przepisu obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej równowartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. W ocenie autora niniejszego opracowania w większości przypadków pracownik nie będzie mógł skutecznie powoływać się na wygaśnięcie obowiązku zwrotu odprawy, argumentując to faktem zużycia uzyskanych środków. Zgodnie bowiem z art. 409 k.c. obowiązek wydania uzyskanej korzyści nie ma zastosowania w sytuacji, gdy wzbogacony – wyzbywając się jej lub ją zużywając – powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Pracownik, który kwestionuje zasadność wypowiedzenia zarzucając mu brak przyczyny niedotyczącej pracownika lub który występuje z żądaniem przywrócenia do pracy, powinien mieć świadomość możliwości uwzględnienia jego roszczeń przez sąd już na etapie wystąpienia z powództwem przeciwko pracodawcy (podobne stanowisko zostało przedstawione w wyroku SN z dnia 11 września 2007 r. II PK 21/07 oraz z dnia 1 kwietnia 2015 r. II PK 134/14). W rezultacie powinien on liczyć się z możliwością powstania obowiązku zwrotu odprawy już w momencie składania odwołania od wypowiedzenia, czyli najczęściej jeszcze przed faktyczną wypłatą tego świadczenia (odprawa wypłacana jest bowiem dopiero z dniem rozwiązania stosunku pracy, a odwołanie składane jest w terminie 21 dni od otrzymania wypowiedzenia). Okoliczność ta świadczy o braku możliwości powoływania się przez pracownika na zarzut wygaśnięcia obowiązku zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia.
Podsumowanie
Odprawa pieniężna przewidziana w ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników przysługuje zatrudnionemu tylko wtedy, gdy do rozwiązania umowy o pracę dochodzi z przyczyn niedotyczących pracownika. W przypadku skutecznego zakwestionowania legalności wypowiedzenia pracownik może zyskać odszkodowanie lub przywrócenie do pracy, jednakże jednocześnie może on utracić prawo do odprawy. Obowiązek zwrotu tego świadczenia w znacznej mierze uzależniony jest od obranej strategii procesowej, w szczególności od rodzaju zgłoszonych zarzutów i roszczeń. Jeżeli pracownik zdecyduje się dochodzić przywrócenia do pracy lub gdy zakwestionuje on prawdziwość przyczyny wypowiedzenia, skutkiem uwzględnienia jego powództwa będzie powstanie po stronie pracodawcy roszczenia o zwrot wypłaconej odprawy. Uwzględnienie powództwa pracowniczego nie będzie wiązać się z koniecznością zwrotu odprawy wówczas, gdy zamiast restytucji stosunku pracy zatrudniony będzie żądać rekompensaty o charakterze finansowym (odszkodowania), a zarzucaną przez niego przyczyną wadliwości wypowiedzenia będą np. zagadnienia natury formalnej.
