Zatrzymanie osoby fizycznej jest jednym ze środków przymusu. Wyróżnia się kilka rodzajów zatrzymań, co zostało już opisane na naszym blogu. Niezależnie od sposobu oraz podstawy zatrzymania każdorazowo jest ono połączone ze stresem towarzyszącym zatrzymanemu. Wynika to z faktu, że zazwyczaj następuje ono niespodziewanie. Dodatkowo czasami jest ono również bezpodstawne. Nieocenioną pomoc stanowi wówczas kontakt z profesjonalnym pełnomocnikiem. Adwokat lub radca prawny jest w stanie pokierować zatrzymanego przez całą procedurę związaną z zatrzymaniem. Potrafi także ocenić jej legalność i zasadność. Obecnie zatrzymany ma prawo do nawiązania kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym. Problem pojawia się w momencie, w którym osoba zatrzymana nie posiada numeru do żadnej z wyżej wymienionych osób lub w ogóle nie zna żadnego prawnika z uprawnieniami. Rozwiązaniem dla tego problemu ma być możliwość ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu już od momentu zatrzymania.
ADWOKAT JAKO OBROŃCA CZY PEŁNOMOCNIK?
Przed przejściem do merytorycznych rozważań dotyczących zatrzymania należy pochylić się nad jedną kwestią. Czy ustanowiony przez zatrzymanego adwokat bądź radca prawny pełnią w postępowaniu związanym z zatrzymaniem rolę pełnomocnika czy obrońcy? Rozstrzygnięcie przedmiotowego zagadnienia ma znaczenie dla uprawnień przysługujących adwokatowi lub radcy prawnemu, działającego w imieniu osoby zatrzymanej.
W przypadku dokonania zatrzymania osoby, której postawiono już zarzuty, reprezentujący ją adwokat lub radca prawny będzie występował w charakterze obrońcy. Oznacza to, że będą przysługiwały mu szersze uprawnienia procesowe. Wśród nich można wyróżnić m.in. możliwość składania wniosków dowodowych. Wynika to z faktu, że działa on wówczas w imieniu podejrzanego, a więc strony postępowania. Przymiot strony nie przysługuje z kolei zatrzymanemu, który jest jedynie osobą podejrzaną.
Powyższa kwestia przedstawia się inaczej w sytuacji, w której dochodzi do zatrzymania osoby podejrzanej (a nie podejrzanego). Wówczas adwokat lub radca prawny działa w charakterze pełnomocnika ustanowionego przez osobę, której interesy tego wymagają.
OBECNE UREGULOWANIA
W aktualnym stanie prawnym zatrzymany ma prawo żądać, aby niezwłocznie umożliwić mu nawiązanie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym. Ustawodawca nie określił jednoznacznie w jakiej formie ma on nastąpić. Najczęstszym sposobem będzie rozmowa telefoniczna, a następnie bezpośrednia rozmowa zatrzymanego z wybranym profesjonalnym pełnomocnikiem, w miejscu, w którym znajduje się osoba zatrzymana.
Zatrzymany ma prawo do bezpośredniej rozmowy ze swoim pełnomocnikiem lub obrońcą, bez osób postronnych. Zasada ta może zostać wyłączona w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Wówczas organ, który dokonał zatrzymania, może być obecny przy rozmowie zatrzymanego z wyznaczonym adwokatem lub radcą prawnym. Należy zasygnalizować, że owe zastrzeżenie zostało skrytykowane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wskazał on, że: jednym z podstawowych elementów prawa do obrony jest możliwość kontaktu z prawnikiem poza zakresem słuchu osoby trzeciej (wyrok ETPC z 13 stycznia 2009 r., 52479/99, Rybacki v. Polska). Nadto ww. zastrzeżenie zostało uznane za niekonstytucyjne przez to, że nie wskazuje przesłanki, której zaistnienie uprawnia do obecności przy rozmowie zatrzymanego z adwokatem (wyrok TK z 11 grudnia 2012 r., K 37/11).
INNE UPRAWNIENIA ZATRZYMANEGO
Ponadto zatrzymanemu należy umożliwić zapoznanie się z materiałem dowodowym będącym podstawą do zatrzymania. Prawo do obrony przysługuje bowiem zatrzymanemu już od momentu podjęcia czynności zmierzających do zatrzymania, a nie chwili przedstawienia zarzutów. Jest to niestety jedna z sytuacji, w której przepisy nie zostają urzeczywistnione w praktyce. Zazwyczaj jest tak, że zarówno pełnomocnik, jak i obrońca nie mają możliwości zapoznania się z dowodami przed przejściem do przesłuchania.
Obecnie zatrzymany ma również prawo do złożenia żądania zawiadomienia osoby najbliższej o jego zatrzymaniu. Najczęściej to właśnie osoba najbliższa szuka pilnego kontaktu do profesjonalnego pełnomocnika. Często zdarza się, że znalezienie adwokata lub radcy prawnego następuje już po przedstawieniu zarzutów i pierwszym przesłuchaniu. W niektórych wypadkach ma to miejsce dopiero po posiedzeniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Wynika to z prawa do zatrzymania osoby maksymalnie na 48 godzin. Po ich upływie zatrzymany musi zostać zwolniony bądź przekazany do sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Dlatego ważnym jest, aby zapewnić możliwość udziału profesjonalnego pełnomocnika już od momentu faktycznego pozbawienia wolności.
PRAWO DO OBROŃCY Z URZĘDU
Obecnie prawo do obrońcy z urzędu przysługuje oskarżonemu, podejrzanemu oraz skazanemu. Jest to forma pomocy ze strony państwa, które – przy spełnieniu określonych kryteriów – zapewnia udział adwokata lub radcy prawnego w charakterze obrońcy oraz pokrywa koszty jego działania.
Aby skorzystać z powyższego prawa, podejrzany nie może posiadać obrońcy z wyboru. Ponadto musi wykazać, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Oba te warunki muszą zostać spełnione łącznie. Decyzję w przedmiocie wyrażenia zgody bądź odmowy udzielenia zgody na wyznaczenie obrońcy z urzędu podejmuje sąd.
Jak widać w powyższym katalogu brak innych osób (np. osoby podejrzanej), co do których można byłoby zastosować ww. regulacje. Tym samym regulacja ta uniemożliwia ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w momencie zatrzymania. Gdy dochodzi do zatrzymania, podczas którego osobie zatrzymanej nie przedstawia się zarzutów, wówczas nie może ona domagać się ustanowienia obrońcy z urzędu, albowiem nie zyskuje statusu podejrzanego. W konsekwencji nie jest stroną postępowania i mogłaby ustanowić jedynie pełnomocnika.
Rozwiązaniem dla powyższej luki ustawodawczej ma być nowelizacja kodeksu postępowania karnego, zaproponowana przez Naczelną Radę Adwokacką.
ADWOKAT LUB RADCA PRAWNY Z URZĘDU Z ZATRZYMANYM
Uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej w sprawie złożenia w interesie publicznym petycji dotyczącej zmiany art. 245 kodeksu postępowania karnego została podjęta już w zeszłym roku. 16 listopada bieżącego roku Senacka Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka pozytywnie zaopiniowała projekt. Skierowano go do konsultacji społecznych, które odbędą się w grudniu 2022 r. oraz styczniu 2023 r.
Projekt zmian zaproponowanych przez NRA zakłada możliwość nawiązania kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym z urzędu jeszcze przed przystąpieniem do czynności procesowych z udziałem zatrzymanego. Jednocześnie projekt zakłada odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących prawa do obrońcy z urzędu. Oznacza to, że osoba, która ubiegałaby się na etapie zatrzymania o profesjonalnego pełnomocnika z urzędu, nie mogłaby posiadać już wcześniej ustanowionego pełnomocnika. Musiałaby ona również wykazać, iż nie jest w stanie ponieść kosztów jego ustanowienia bez uszczerbku majątkowego dla siebie i rodziny składając stosowne oświadczenie.
Petycja zakłada, że wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego do udziału w czynnościach z zatrzymanym miałby dokonywać prezes lub referendarz sądowy sądu rejonowego, w okręgu, którego prowadzi się postępowanie. W wypadkach niecierpiących zwłoki mógłby tego dokonać także inny sąd rejonowy.
PODSUMOWANIE
Kierunek powyższych zmian należy ocenić pozytywnie. Obecność adwokata lub radcy prawnego przy zatrzymanym pozwoliłaby mu na większy spokój. Pełnomocnik mógłby też od razu ocenić legalność i zasadność zatrzymania. Dodatkowo miałby on możliwość zapoznać się z materiałem dowodowym, jeszcze przed przystąpieniem do przesłuchania. Ponadto niezwłoczny kontakt obrońcy z zatrzymanym umożliwiłby opracowanie skutecznej strategii procesowej już przy pierwszej czynności procesowej z udziałem zatrzymanego.
Niemniej pojawiają się pewne wątpliwości w związku z projektem. Pierwszy dotyczy czasu, w jakim miałoby dojść do wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Powyższa materia nie została uregulowana w petycji skierowanej przez NRA. Zasadne byłoby dodanie kryterium czasowego, w którym miałoby dojść do rozpoznania wniosku o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego z urzędu poprzez wskazanie, że rozpoznanie wniosku ma się odbyć: niezwłocznie. Jak wspomniano wcześniej, kompetencja w powyższym zakresie przysługiwałaby prezesowi lub referendarzowi sądowemu sądu, w okręgu którego toczy się postępowanie.
Należałoby również rozważyć czy zasadnym jest warunkowanie uzyskania prawa do adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie kryterium dochodowego. Jest to bowiem ograniczenie, podlegające kontroli przez rozpoznającego wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Nawet wtedy, gdy kontroli podlega jedynie oświadczenie zatrzymanego. Mimo tego proponowane przez NRA zmiany należy ocenić jednoznacznie pozytywnie, w szczególności ich kierunek.
Bez względu na powyższe, zawsze warto mieć ze sobą wizytówkę czy kartkę z numerem telefonu do profesjonalnego pełnomocnika, aby mieć pewność co do jego obecności podczas czynności dokonywanych w związku z zatrzymaniem.
For English summary click here.
