19.03.2021

Likwidacja sp. z o. o. a odpowiedzialność zarządu

Do podstawowych przesłanek odpowiedzialności członków zarządu uregulowanej w art. 299 k.s.h. zalicza się: istnienie zobowiązania spółki z o.o. (potwierdzone tytułem egzekucyjnym) oraz bezskuteczność egzekucji z jej majątku. Zdarza się jednak, iż wierzyciel nie ma możliwości przeprowadzenia postępowania sądowego z udziałem dłużnej spółki, ani wszczęcia przeciwko niej egzekucji, gdyż podmiot ten już nie istnienie. Czy w wyżej wskazanym przypadku dopuszczalne jest dochodzenie roszczenia odszkodowawczego przeciwko członkom zarządu?

Konieczność legitymowania się przez wierzyciela tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce z o.o.:  

W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym dochodzenie od członków zarządu roszczeń odszkodowawczych w oparciu o art. 299 k.s.h. wymaga uprzedniego uzyskania przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce z o.o. (stanowisko to przedstawiono m.in. w uchwale z dnia 15.06.1999 r. II CZP 10/99). Tytułem egzekucyjnym jest najczęściej prawomocny wyrok sądu lub nakaz zapłaty stwierdzający obowiązek uiszczenia przez spółę z o.o. określonej sumy na rzecz wierzyciela. Tytułem tym może być także wyciąg z zatwierdzonej przez sędziego-komisarza listy wierzytelności zawierający oznaczenie wierzytelności oraz sumy otrzymanej na jej poczet przez wierzyciela (art. 264 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe).

Wymóg uprzedniego uzyskania przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego uzasadniany jest tym, iż dokument ten stanowi potwierdzenie istnienia zobowiązania spółki, a ustalenie tej okoliczności nie może zostać dokonane w postępowaniu prowadzonym przeciwko członkom zarządu. W orzecznictwie SN wskazuje się, iż dokonanie ustaleń dotyczących istnienia zobowiązania spółki w postępowaniu prowadzonym przeciwko członkom zarządu stanowiłoby niedopuszczalne rozstrzygnięcie o stosunku prawnym podmiotu nieuczestniczącego w procesie (uchwała SN z dnia 15.06.1999 r. III CZP 10/99, wyrok SN z dnia 21.10.2003 r. r. I CK 160/02). Posiadanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego jest także warunkiem przeprowadzenia przez wierzyciela egzekucji zobowiązania spółki. Od istnienia tego dokumentu uzależniona jest zatem możliwości wykazania przez wierzyciela podstawowych przesłanek odpowiedzialności członków zarządu uregulowanej w art. 299 k.s.h., tj. istnienia zobowiązania spółki z o.o. oraz bezskuteczności egzekucji z jej majątku.

Brak możliwości uzyskania tytułu egzekucyjnego a dochodzenie roszczeń od członków zarządu spółki z o.o.:

Zdarza się, iż uzyskanie tytułu egzekucyjnego przez wierzyciela jest jednak niemożliwe. Dzieje się tak przykładowo w sytuacji, gdy przed wszczęciem postępowania sądowego przeciwko spółce z o.o. lub w toku tego procesu dojdzie do wykreślenia spółki z Krajowego Rejestru Sądowego. W wyżej wskazanych okolicznościach wierzyciel nie ma obiektywnych możliwości ustalenia istnienia zobowiązania spółki z o.o., ani przeprowadzenia egzekucji z jej majątku. Zasadnym staje się zatem pytanie, czy brak posiadania przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce z o.o. zawsze (i bezwarunkowo) wyłącza możliwość dochodzenia roszczeń przeciwko członkom zarządu, czy może jednak dopuszczalne są odstępstwa od tej zasady uzasadnione specyfiką wyżej opisanej sytuacji. Odpowiedzi na to pytanie dostarcza orzecznictwo Sądu Najwyższego. Niestety nie jest ono jednolite:

W wyroku z dnia 13.12.2006 r. (II CSK 300/06) SN wskazał, iż „W szczególnie uzasadnionych wypadkach dopuszczalne jest odstępstwo od zasady, według której wierzyciel powołujący się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z o.o. nie może pozwać członka jej zarządu na podstawie art. 299 § 1 KSH (art. 298 § 1 KH) bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce”. W ocenie SN okolicznością uzasadniającą przyjęcie tego wyjątku jest właśnie ustanie bytu prawnego spółki (np. w razie wykreślenia spółki z KRS na skutek zakończenia postępowania upadłościowego). W stanie faktycznym sprawy będącej podstawą w/w orzeczenia doszło do ogłoszenia upadłości spółki z o.o. jeszcze przed wytoczeniem przeciwko niej powództwa. Wierzyciel nie zdołał uzyskać tytułu egzekucyjnego w postaci wyciągu z listy wierzytelności, gdyż niezwłocznie po zakończeniu  postępowania upadłościowego spółka ta została wykreślona z rejestru. W uzasadnieniu wyroku SN wskazał, iż „W tej sytuacji – wobec utraty przez spółkę bytu prawnego – należało uznać, że zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, usprawiedliwiający odstępstwo od zasady wyrażonej w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99 i pozwalający w drodze wyjątku na wykazanie istnienia wierzytelności wobec spółki w procesie przeciwko członkom jej zarządu”.

W wyżej wskazanej sprawie istotne znaczenie miał fakt, iż sąd rozpoznający powództwo przeciwko członkom zarządu miał możliwość zweryfikowania podstawowych przesłanek odpowiedzialności członków zarządu mimo braku przedstawienia przez powoda tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce. Bezskuteczność egzekucji spółki z o.o. nie budziła żadnych wątpliwości, a ustalenie wszystkich danych niezbędnych do stwierdzenia istnienia zobowiązania możliwe było na podstawie dostępnych sądowi akt postępowania upadłościowego. Sytuacja objęta przedmiotowym wyrokiem miała zatem wyjątkowy charakter, który usprawiedliwiał odstępstwo o ogólnej zasady nakazującej legitymowanie się przez wierzyciela tytułem egzekucyjnym.

Stanowisko dotyczące możliwości wykazania istnienia zobowiązania spółki z o.o. w inny sposób, niż poprzez okazanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego, zostało zaprezentowane także w wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8.09.2017 r. (I ACa 433/17). W uzasadnieniu tego orzeczenia SA wskazał, iż sam fakt braku tytułu egzekucyjnego nie wpływa na zasadność roszczenia, bo powód może na zasadach ogólnych wykazać istnienie wierzytelności wobec dłużnika.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zdaje się jednak dominować pogląd odmienny. W tym zakresie na uwagę zasługuje wyrok SN z dnia 13.03.2014 r. (I CSK 286/13), gdzie wskazano, iż „Sam fakt utraty bytu prawnego przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością nie uzasadnia odstąpienia od zasady, że wierzyciel spółki pozywający członków jej zarządu z powołaniem się na bezskuteczną egzekucję zobowiązania spółki powinien dysponować stwierdzającym to zobowiązanie tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce”. W wyroku tym Sąd Najwyższy podkreślił znaczenie i aktualność reguły nakazującej legitymowanie się przez wierzyciela tytułem egzekucyjnego przeciwko spółce z o.o. Sąd ten nie zanegował prawidłowości rozstrzygnięcia, które było przedmiotem wyżej cytowanego orzeczenia SN z dnia 13.12.2006 r. (II CSK 300/06), jednakże wskazał on, iż sprawa rozpatrywana w w/w orzeczeniu miała wyjątkowy charakter. Obejmowała ona bowiem przypadek, gdy sąd rozpoznający powództwo przeciwko członkom zarządu miał możliwość ustalenia danych, które powinny widnieć w tytule egzekucyjnym przedstawionym przez wierzyciela, bezpośrednio z akt postępowania upadłościowego (z zatwierdzonej listy wierzytelności). Ponadto w ocenie tego Sądu brak przesłanek odpowiedzialności członków zarządu uregulowanych w art. 299 § 1 k.s.h. nie wyłącza możliwości dochodzenia roszczeń według innych przepisów – w tym na podstawie deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej przewiedzianej w art. 415 k.c.

Podobne stanowisko zostało przedstawione w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 26.01.2012 r.
(I PK 78/11), gdzie wskazano, iż nie w każdej sytuacji, gdy doszło do wykreślenia spółki z rejestru handlowego na skutek zakończenia postępowania upadłościowego przed wytoczeniem powództwa przeciwko spółce, zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek uzasadniający odstępstwo od zasady, według której wierzyciel dochodzący roszczeń przeciwko członkom zarządu spółki na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. musi legitymować się tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce. Zdaniem SN konstrukcja art. 299 § 1 k.s.h. nie służy temu, aby wierzyciel spółki mógł dokonać wyboru, czy dochodzić roszczeń w stosunku do spółki, czy też w stosunku do członków jej zarządu, ani temu, aby mógł zwlekać ze zgłoszeniem swoich roszczeń przeciwko spółce na drodze postępowania rozpoznawczego lub postępowania upadłościowego, z gwarancją wystąpienia przeciwko członkom zarządu spółki.

Podsumowanie:

 Ustanie bytu prawnego spółki z o.o. przed uzyskaniem przez wierzyciela wyroku sądowego lub innego tytułu egzekucyjnego stwierdzającego istnienie i egzekwowalność zobowiązania spółki może w istotny sposób ograniczyć możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od jej członków zarządu. Zgodnie z dominującym w orzecznictwie SN poglądem przedmiotem postępowania toczącego się w oparciu o przepis art. 299 k.s.h. nie jest bowiem ustalenie istnienia zobowiązania spółki, a możliwość odstąpienia od generalnej zasady nakazującej legitymowanie się przez wierzyciela tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce z o.o. ograniczone jest do sytuacji o charakterze wyjątkowym. Ocena, czy dany stan faktyczny powinien być kwalifikowany jako „przypadek wyjątkowy” uzasadniający odejście od w/w wymogu, zależy od konkretnych okoliczności sprawy, w tym od sposobu zachowania samego wierzyciela. Podmiot ten będzie miał mniejsze szanse na uwzględnienie przez sąd jego roszczenia przeciwko członkom zarządu, jeżeli brak uzyskania przez niego tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce z o.o. wynikał z jego bierności (np. na etapie, kiedy możliwe było wszczęcie postępowania sądowego przeciwko tej spółce lub zgłoszenie wierzytelności w toku postępowania upadłościowego) albo gdy wykazanie istnienia zobowiązania spółki w toku postępowania sądowego przeciwko członkom zarządu wymagałoby przeprowadzenia przez sąd skompilowanego postępowania dowodowego.

Zobacz także:
15.03.2023

Odpowiedzialność za długi spółki mimo rezygnacji

27.04.2022

Podział kompetencji a odpowiedzialność – cz. 2

07.04.2022

Podział kompetencji a odpowiedzialność – cz. 1

11.03.2021

Przelew wierzytelności a odpowiedzialność zarządu

04.03.2021

Bezskuteczność egzekucji z majątku spółki

25.02.2021

FGŚP a odpowiedzialność zarządu

19.02.2021

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność

11.02.2021

Rezygnacja a odpowiedzialność członka zarządu