Stosowanie środków zapobiegawczych jest obwarowane wieloma kodeksowymi wymogami, związanymi między innymi z występowaniem dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, czy też obaw o zakłócanie przebiegu postępowania. Przesłanki, które warunkują ustanowienie środka, w tym także tymczasowego aresztowania, są w większości kwestiami podlegającymi subiektywnej ocenie, a co więcej fakty, przez które zostały ustanowione, mogą dezaktualizować się w toku kolejnych czynności procesowych. Dla przykładu, jeśli jednym z powodów do ustanowienia tymczasowego aresztowania było zapewnienie swobodnego oraz rzetelnego przesłuchania świadków, bez możliwości wpływania oskarżonego na ich zeznania, to przesłanka ta upada w dużym stopniu po przeprowadzeniu wszystkich, bądź większości tych czynności dowodowych. Ze wspomnianych względów, kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość złożenia zażalenia na postanowienia dotyczące środków zapobiegawczych, a także szansę ich zmiany czy uchylenia, na wniosek oraz z urzędu. Naturalnie, aplikują się one również do tymczasowego aresztowania.
Możliwość zażalenia
W zależności od procesowego momentu wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania, możliwość zażalenia regulowana jest przez odmienne przepisy. Można je złożyć nie tylko na sam fakt jego ustanowienia, ale także na postanowienie o jego przedłużeniu.
Podstawową regulacją w tym zakresie jest art. 252 kpk. Mówi ona o tym, że zażalenie przysługuje na zasadach ogólnych. Oznacza to, że do złożenia go, uprawnione są strony postępowania. W postępowaniu przygotowawczym jest to podejrzany, pokrzywdzony, a także posiadający prawa stron- prokurator, natomiast w postępowaniu sądowym – oskarżony oraz oskarżyciele- publiczny, prywatny, posiłkowy subsydiarny i uboczny. Oczywiście zażalenia składane mogą być w imieniu stron przez ich pełnomocników oraz obrońców. Na dokonanie tej czynności mamy 7 dni. Data, od której liczony jest ten termin zależna jest od tego czy zainteresowany podmiot był obecny przy ogłoszeniu postanowienia, czy też nie oraz czy ustawa nakazuje dokonanie jego doręczenia. W pierwszej sytuacji- 7 dni mija od ogłoszenia, natomiast w kolejnych od momentu doręczenia postanowienia. Zażalenie powinno być złożone do sądu, który wydał postanowienie. Następnie po pozytywnej kontroli formalnej, zostaje przekazany do instancji odwoławczej. Rozpatrzenie wniosku w przypadku tymczasowego aresztowania, powinno nastąpić nie później niż w ciągu 7 dni od otrzymania zażalenia wraz z niezbędnymi aktami przez sąd. Warto wskazać, że jest to termin instrukcyjny, co oznacza, że jego przekroczenie nie wpływa na ważność, czy też skuteczność wydanego po tym czasie postanowienia. Co do zasady jednak, w przypadku tak ważnym z perspektywy praw jednostki, terminy te są przestrzegane.
Warto zwrócić uwagę na szczególną sytuację, z perspektywy wykonywania przez jednostkę prawa do sądu, która ma miejsce, gdy sąd pierwszej instancji odrzuca wniosek prokuratora czy też oskarżyciela o ustanowienie tymczasowego aresztowania, natomiast na skutek złożenia zażalenia na to postanowienie, zostaje ono ustanowione przez organ odwoławczy. Zgodnie z art. 426 § 2, w tej sytuacji i tak mamy możliwość złożenia zażalenia. Przysługuje ono do równorzędnego składu, tego samego sądu, który wydał postanowienie na podstawie złożonego zażalenia. Zasady są takie same jak w przypadku opisanym wyżej.
Zażalenie przysługuje również na postanowienie o przedłużeniu czasu trwania tymczasowego aresztowania, wydanego przez sąd apelacyjny. Taką kompetencję ma on w szczególnej sytuacji, w której organy prowadzące postępowanie chcą przedłużyć je na okres dłuższy niż maksymalny przewidziany przez ustawę. Środek rozpoznawany będzie przez ten sam sąd, w składzie trójosobowym. Ponownie, będą tu mieć zastosowanie zasady wskazane przy regulacji z art. 252.
Wniosek oskarżonego o zmianę lub uchylenie
Kolejną możliwością związaną ze zmianą, bądź uchyleniem tymczasowego aresztowania jest złożenie wniosku w tej sprawie. Zagadnienie jest regulowane przez art. 254 kpk. Kompetencja w nim opisana, przysługuje jedynie oskarżonemu oraz podejrzanemu, a co za tym idzie również ich obrońcom. Jeśli wniosek dotyczy zmiany, a nie uchylenia, to istnieje szansa wnioskowania o ustanowienie innego środka zapobiegawczego np. dozoru, ale także modyfikację zakresu już ustanowionego środka, dla przykładu- skrócenie okresu, który został wskazany w postanowieniu. Wniosek powinien zostać złożony do prokuratora, który prowadzi postępowanie przygotowawcze, a na etapie sądowym do sądu, który zajmuje się sprawą. Podmioty te powinny rozstrzygnąć sprawę w ciągu 3 dni od otrzymania wniosku. Podobnie jak przy zażaleniu, jest to termin instrukcyjny, co ciągnie za sobą wskazane wcześniej konsekwencje. Ustawodawca nie nakłada terminu, którego przestrzegać muszą uprawnione podmioty aby skutecznie wnieść pismo. Wskazuje, że może być to dokonane w każdym czasie. Warto zauważyć, że nie ma limitu odnoszącego się do liczby potencjalnie złożonych wniosków. Nowe pismo nie musi również spełniać żadnych dodatkowych wymogów, jak np. wystąpienie nowych ustaleń faktycznych, na których oparty jest wniosek. Oczywiście bezcelowym wydaje się składanie pisma, opartego na tych samych ustaleniach i argumentacji do tego samego organu, ale taka możliwość nie została wykluczona.
W sytuacji, w której oskarżony nie zgadza się z decyzją, która zapadła w związku z jego wnioskiem, ma on możliwość wnieść na nią zażalenie. Uprawnienie to jest jednak obarczone szczególnym warunkiem. Oskarżony może zażalić postanowienie będące odpowiedzią na jego wniosek, tylko wtedy gdy od wydania postanowienia ustanawiającego tymczasowe aresztowanie minęły 3 miesiące. Przykładowo- tymczasowe aresztowanie zostało ustanowione 26 maja 2019 r. Wniosek o jego uchylenie został złożony 1 września, a postanowienie o jego nieuwzględnieniu sąd wydał 3 września. W tej sytuacji, oskarżony może wnieść zażalenie, ponieważ od dnia 26 maja minął okres trzymiesięczny. Składa je do równorzędnego składu sądu, który rozpoznawał wniosek. Sytuacja ma się inaczej w postępowaniu przygotowawczym. Na postanowienie prokuratora w sprawie wniosku, zażalenie (analogicznie do art. 252 § 2) złożyć należy do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie.
Działania z urzędu w ramach tymczasowego aresztowania
We wspomnianych wyżej przypadkach, zmiana lub uchylenie środka, zależne jest od czynnego udziału zainteresowanego podmiotu. Kodeks przewiduje również sytuację, w której skutki te mogą być wynikiem postępowania organów procesowych, podjętych przez nie z urzędu. Obowiązek ten wyrażony został w artykule 253.
Wskazuje on, że jeśli ustaną przyczyny wskutek, których został ustanowiony, czy też jeśli pojawią się nowe okoliczności uzasadniające zastosowanie innego środka, bądź odstąpienie od stosowania go w ogóle, organ zobowiązany jest niezwłocznie dostosować stan prawny do nowego stanu faktycznego. Dla przykładu jeśli okaże się, że zmieniona została kwalifikacja prawna zarzucanego podejrzanemu czynu, przy którym potencjalna kara jest niższa, a jednym z głównych powodów ustanowienia tymczasowego aresztowania była wysoka kara, która zostanie wymierzona, to jest to potencjalny powód do zmiany tymczasowego aresztowania na chociażby dozór czy poręczenie majątkowe. Warto zauważyć, że mimo ustanawiania izolacyjnego środka zapobiegawczego przez sąd na każdym etapie postępowania, to możliwość opisana w przepisie, przysługuje również prokuratorowi w postępowaniu przygotowawczym. Co do zasady jest to organ, który na tym etapie, prowadzi postępowanie, lub też nim nadzoruje, z tego względu często informacje przez niego posiadane mogą być bardziej szczegółowe i aktualne, od tych znanych sądowi. Szczególnie te związane z postawą sprawcy i postępem poszczególnych czynności, jeśli to dla ich dobra, wybrano tymczasowe aresztowanie ze wszystkich innych środków. Co do zasady, sąd ustanawiający areszt ma obowiązek permanentnej kontroli związanej z oceną potrzeby i celowości ustanawianego środka, jednak praktycznie pozostawianie tego aspektu do wyłącznej kompetencji sądu, wiązałoby się z jego nadmiernym obciążeniem. Opisane czynności powinny być prowadzone z urzędu. Nie oznacza to, że zainteresowany nie ma żadnej możliwości nadania impulsu do zapoczątkowania działania przez uprawnione organy. Zgodnie z art. 9 § 2, strony lub inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie czynności, zastrzeżonej jako „z urzędu”. Organy nie mają obowiązku podjąć wnioskowanego działania, a zaniechanie w tym zakresie nie może być podstawą do orzeczenia przewlekłości postępowania. Jest to narzędzie dodatkowe do posiadanych przez strony i inne podmioty uprawnień, które może jedynie skłonić organy do określonego zachowania.
Warto wskazać, że w sytuacji, w której organ decyduje o nieprzedłużaniu, uchyleniu bądź zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek, ma on obowiązek poinformować o tym pokrzywdzonego, a w miarę potrzeby również świadka, na przykład gdy ze względu na wagę jego zeznań, pokrzywdzony może stanowić zagrożenie dla niego lub jego rodziny.
Podsumowanie
Tymczasowe aresztowanie jest niewątpliwie najbardziej dotkliwym ze wszystkich dostępnych środków zapobiegawczych. Z tego względu ustawodawca reguluje nie tylko szczególne procedury jego ustanowienia, ale także wachlarz możliwości związanych z jego zmianą lub uchyleniem, które pośrednio nakładają na organy obowiązek ciągłego monitorowania pozycji i sytuacji aresztowanego. Aktualnie w Polsce, możemy zaobserwować tendencję wzrostową przy stosowaniu tego środka, przy jednoczesnym niewielkim procencie uwzględnionych zażaleń oraz uchyleń na podstawie art. 253 oraz 254. Nie zmienia to jednak faktu, że jeśli istnieją przesłanki do wnioskowania, warto podjąć takie działanie. Wydaje się być to szczególnie uzasadnione w kontekście obserwacji dokonanej przez Helsińską Organizację Praw Człowieka. Zwróciła ona uwagę, że im większa ilość wpływających wniosków i zażaleń, tym procentowo większy odsetek tych, które zostały rozpoznane pozytywnie. Wskazane sposoby pozwalają na uniknięcie nadmiernej dolegliwości stosowanych środków, ale także są mechanizmami kontroli i równoważenia dla kompetencji, które przysługują organom ścigania, jak i wymiarowi sprawiedliwości.
