Tymczasowe aresztowanie jest najdalej idącym ze wszystkich środków zapobiegawczych. Wiąże się ono z umieszczeniem podejrzanego lub oskarżonego w areszcie śledczym. Jednocześnie jest to stosunkowo często używany, czy wręcz czasami nadużywany, środek zapobiegawczy, na co zwraca uwagę m.in. Fundacja Court Watch Polska. W tym kontekście pojawia się pytanie o alternatywy względem tymczasowego aresztowania tj. o możliwość stosowania innych środków zapobiegawczych. Nieizolacyjne środki zapobiegawcze często są w pełni wystarczające, warto więc wiedzieć więcej na ich temat.
Czym są środki zapobiegawcze?
Środki zapobiegawcze są środkami przymusu, które mają na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego. Pełnią zatem funkcję zabezpieczającą. Wyjątkowo mogą być stosowane również w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Możemy zatem wyróżnić jeszcze jedną, pomocniczą, funkcję środków zapobiegawczych – funkcję ochronną.
Podstawowym czynnikiem różnicującym poszczególne środki zapobiegawcze jest ich izolacyjny lub nieizolacyjny charakter. Jedynym izolacyjnym środkiem zapobiegawczym jest właśnie tymczasowe aresztowanie, sprowadzające się zasadniczo do umieszczenia podejrzanego albo oskarżonego w areszcie śledczym. Pozostałe środki zapobiegawcze mają nieizolacyjny charakter.
Nieizolacyjne środki zapobiegawcze
Nieizolacyjne środki zapobiegawcze stanowią poręczenie, dozór Policji, nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu, nakaz powstrzymania się od określonej działalności, nakaz powstrzymania się od prowadzenia pojazdów oraz zakaz opuszczania kraju. Wydaje się, że jest to dość duży wachlarz środków. Pojawić się zatem może pytanie, który z tych środków powinien zostać orzeczony.
Wybór adekwatnego środka zapobiegawczego
Odpowiedź na wyżej postawione pytanie zależy oczywiście od warunków konkretnej sprawy. Chodzi tu o czyn zarzucany podejrzanemu/oskarżonemu, grożąca mu kara, postawa, którą prezentuje w postępowaniu karnym, współpraca z organami postępowania. Wybór adekwatnego środka zapobiegawczego musi determinować zasada minimalizacji i proporcjonalności środków zapobiegawczych. Zasada ta została częściowo wprost wyrażona w art. 257 § 1 k.p.k., zgodnie z którym tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Również w przypadku decyzji o wyborze innych środków, organ musi je dostosować do realnie istniejącego zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania.
Obowiązek taki zdaje się zresztą wynikać z art. 258 § 4 k.p,k, zgodnie z którym decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium. Obawy, o których mowa w art. 258 § 1-3 k.p.k. to uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, obawa matactwa oraz obawa popełnienia nowego przestępstwa.
Różne nieizolacyjne środki zapobiegawcze mogą być stosowane łącznie, co ułatwia dobór adekwatnych środków. Tymczasowe aresztowanie wyłącza zasadniczo potrzebę stosowania innych, nieizolacyjnych środków zapobiegawczych. Prawidłowy tok postępowania zostaje bowiem kompleksowo zabezpieczony przez umieszczenie podejrzanego/oskarżonego w areszcie śledczym. W niektórych jednak przypadkach, gdy pojedynczy środek zapobiegawczy jest niewystarczający by w należyty sposób zabezpieczyć postępowanie karne, celowe może być sięgnięcie po kilka środków zapobiegawczych, które dopiero zastosowane łącznie będą w stanie zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania, jednakże bez konieczności sięgania po najpoważniejsze działo, jakim jest tymczasowe aresztowanie.
Do najczęściej stosowanych nieizolacyjnych środków zapobiegawczych, niejednokrotnie stosowanych łącznie, należą poręczenie majątkowe, dozór policji oraz zakaz opuszczania kraju.
Poręczenie majątkowe
Poręczenie jako środek zapobiegawczy występuje w trzech postaciach – jako poręczenie majątkowe, poręczenie społeczne, oraz poręczenie osoby godnej zaufania (poręczenie indywidualne). Najczęściej stosowaną formą poręczenia jest poręczenie majątkowe. O poręczeniu majątkowym pisaliśmy już szerzej na naszym blogu.
Polega ono na złożeniu przez podejrzanego/oskarżonego lub inną osobę pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki. Ma to być gwarancja majątkowa, zapewniająca wypełnianie przez podejrzanego/oskarżonego obowiązków procesowych, np. stawiania się na każde wezwanie sądu. Ma to być również gwarancja powstrzymania się przez podejrzanego/oskarżonego od utrudniania postępowania.
Mechanizm działania poręczenia majątkowego sprowadza się zatem do tego, że podejrzany/oskarżony, ze względu na uiszczoną kwotę poręczenia, powstrzyma się od wszelkich zachowań mogących zakłócać prawidłowy tok postępowania. W sytuacji bowiem ucieczki lub ukrycia się podejrzanego/oskarżonego przedmiot poręczenia ulega przepadkowi. W sytuacji zaś, gdy podejrzany/oskarżony w inny sposób utrudnia postępowania karne, przedmiot poręczenia może, choć nie musi ulec przepadkowi. Obawa przed utratą środków majątkowych złożonych w ramach poręczenia ma zatem motywować podejrzanego/oskarżonego do odpowiedniej postawy w toku postępowania karnego.
Dozór Policji
Kolejnym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym, stosunkowo często stosowanym, także w połączeniu z poręczeniem, jest dozór policji. Oddany pod dozór podejrzany/oskarżony ma obowiązek stosować się do wymagań, określonych w postanowieniu przez sąd lub prokuratora. Obowiązek ten najczęściej sprowadza się do zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszania się do jednostki organizacyjnej policji jako organu dozorującego w określonych odstępach czasu np. co kilka dni. Podejrzany/oskarżony może również zostać zobowiązany do zawiadamiania o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu. Dozór może również polegać na zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub z innymi osobami, zakazie zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody podejrzanego/oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru i zapewnienia tym samym prawidłowego toku postępowania karnego.
Co istotne, w przypadku niestosowania się przez podejrzanego/oskarżonego do obowiązków nałożonych na niego w ramach dozoru, organ dozorujący niezwłocznie zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie. Zastosowanie powinien znaleźć wówczas środek zapobiegawczy gwarantujący skuteczne zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Najczęściej konieczne będzie wówczas zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Zakaz opuszczania kraju
Innym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym, niejednokrotnie łączonym z poręczeniem majątkowym i dozorem policji jest zakaz opuszczania kraju. Stosowany może być jednak jedynie w przypadku istnienia uzasadnionej obawy ucieczki podejrzanego/oskarżonego. Dodatkowo, aby wzmocnić jego skuteczność, zakaz ten może być połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy. Możliwe jest również orzeczenie zakazu wydania takiego dokumentu. Zatrzymany paszport lub inny dokument składa się w depozycie sądowym.
Informacja o zastosowaniu tego środka zabezpieczającego powinna zostać niezwłocznie przekazana organom Straży Graniczonej oraz organom paszportowym. Ma to skutecznie uniemożliwić podejrzanemu/oskarżonemu ewentualną próbę przekroczenia granicy, względnie uzyskanie innego dokumentu uprawniającego do jej przekroczenia.
Konsekwencja podjęcia chociażby takiej próby przez podejrzanego/oskarżonego powinna być tożsama, jak ta przewidziana w przypadku naruszenia obowiązków dozoru tj. zmiana środka zapobiegawczego na taki, który skutecznie zabezpieczy prawidłowy przebieg postępowania karnego. Może to być oczywiście inny, nieizolacyjny środek zapobiegawczy, lub połączenie kilku z nich. Konieczne jednak może okazać się zastosowanie najpoważniejszego środka zapobiegawczego tj. tymczasowego aresztowania.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że istnieją skuteczne i alternatywne względem tymczasowego aresztowania metody zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego. Połączeniu kliku z nich może być wystarczające, choć oczywiście nie w każdej sprawie, do zapobieżenia ewentualnej uciecze podejrzanego/oskarżonego, dopuszczania się przez niego matactwa lub zakłócania przebiegu postępowania karnego w inny sposób. Tymczasowe aresztowanie powinno być co do zasady traktowane jako ultima ratio w postępowaniu karnym i stosowane tylko wówczas gdy żaden inny środek zapobiegawczy nie jest w stanie zabezpieczyć prawidłowego toku postępowania karnego.
