Panuje powszechne przekonanie, że „pieniądze lubią ciszę” i nie należy o nich rozmawiać. Większość ludzi trzyma je w tajemnicy przed sąsiadami, znajomymi czy organami państwowymi w obawie przed oceną swojego stanu majątkowego. Utrzymanie owej tajemnicy jest teraz cięższe niż kiedykolwiek, zwłaszcza przed organami władzy. Dotychczas osoba, której nie przedstawiono zarzutów nie musiała obawiać się o kontrolę stanu jej konta przez skarbówkę. Bank nie był zobowiązany do udzielenia organom państwowym takich informacji. Jednak 17 lipca 2022 r. weszły w życie przepisy zmienione przez Polski Ład, które zmieniły ten stan. Jednocześnie zakres żądanych informacji może być niezwykle szeroki, co tylko rodzi kolejne problemy związane z potencjalnymi nadużyciami ze strony skarbówki. Od wejścia w życie nowelizacji upłynęło trochę czasu, a emocje już opadły. Zatem jak obecnie prezentują się przepisy regulujące dostęp skarbówki do konta podatnika i jak wygląda praktyka ich stosowania?
NOWELIZACJA USTAWY O KAS
Przed wejściem w życie nowelizacji ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej (KAS) organy administracji skarbowej nie mogły bez szczególnej przyczyny skontrolować rachunku bankowego podatnika. Wymagane do tego było wszczęcie postępowania podatkowego. Oznacza to, że organy skarbowe były zobowiązane do wydania postanowienia o wszczęciu postępowania. Postępowanie może zostać wszczęte z urzędu (np. po przeprowadzeniu kontroli skarbowej) lub na żądanie strony. Wszczęcie postępowania z urzędu determinuje wydanie zaskarżalnego postanowienia o jego wszczęciu. Z kolei momentem rozpoczęcia postępowania podatkowego na żądanie strony jest dzień, w którym organ otrzyma żądanie.
Zainicjowanie postępowania podatkowego aktualizuje szereg uprawnień przysługujących podatnikowi z uwagi na przyznanie mu statusu strony. Wynika z nich m.in. prawo do zapoznania się z materiałami postępowania, składania wniosków w toku postępowania o dokonanie czynności czy udziału w nich.
Przedstawiony powyżej porządek uległ zmianie w wyniku nowelizacji ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej. Nowe przepisy weszły w życie w dniu 1 lipca 2022 roku. Od tego momentu organy administracji skarbowej (Szef KAS, naczelnik Urzędu Celno-Skarbowego, a także naczelnik Urzędu Skarbowego) mają prawo żądać od banku sporządzenia i przekazywania informacji dotyczących osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej lub danych pełnomocników wskazanego w żądaniu rachunku bankowego. Prawo to przysługuje w przypadku, gdy postępowanie przygotowawcze lub czynności wyjaśniające są prowadzone w związku z czynami popełnionymi w zakresie działalności osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. Interpretacja ww. przepisu nakazuje przypuszczać, iż chodzi o jakąkolwiek działalność, a nie wyłącznie działalność gospodarczą (w przypadku osoby fizycznej). Zakres podmiotowy stosowania przywołanego przepisu jest zatem niezwykle szeroki.
Jak zmiany uzasadnił ustawodawca?
Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy – zastąpienie wyrazu „podejrzany” wyrazami „osoba fizyczna” wynikało z faktu, że w momencie wszczęcia postępowania karnoskarbowego w fazie in rem (w sprawie) nie występuje jeszcze podejrzany. Status podejrzanego uzyskuje on dopiero w momencie wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Z kolei, aby przedstawić osobie podejrzanej zarzuty organy ścigania muszą posiadać dane dostatecznie uzasadniające popełnienie przestępstwa.
Biorąc pod uwagę częste przypadki instrumentalnego wszczynania postępowania karnoskarbowego, o którym pisaliśmy już na naszym blogu, zmiany w ustawie o KAS można potraktować jako jednoznacznie potrzebne dla organów podatkowych. Z drugiej strony rodzą one wiele niebezpieczeństw i wątpliwości w zakresie dotyczącym prywatności i wolności podatników.
PRAKTYCZNY WYMIAR NOWELIZACJI
Warto przeanalizować jak nowelizacja wpłynęła na praktykę organów. Już w listopadzie ubiegłego roku Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich wystąpiło do Ministra Finansów z zapytaniem dotyczącym tego, ile kontroli rachunków bankowych przeprowadzono w trybie art. 48 ustawy o KAS. W odpowiedzi Ministerstwo Finansów podało dane jedynie za lipiec oraz sierpień 2022, a więc dwa pierwsze miesiące stosowania nowych przepisów. Zgodnie z danymi Ministerstwa naczelnicy urzędów skarbowych prowadzili ponad 37.000 postępowań przygotowawczych w sprawach karnych i karnych skarbowych. Natomiast łącznie skierowano 33 wystąpienia do banków w ww. trybie. Wypada zauważyć, że z niewiadomych przyczyn w odpowiedzi Ministerstwa nie ujęto postępowań i wystąpień przez Naczelników Urzędów Celno-Skarbowych, mimo iż ww. przepisy są wykorzystywane również przez te organy.
W odpowiedzi MF wskazano, że omawiany przepis dawał możliwość organom KAS do występowania do banków jedynie w uzasadnionych przypadkach. Chodzi o sytuacje, w których organy prowadzą postępowanie przygotowawcze wobec osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. Trzeba zaznaczyć, że do wszczęcia postępowania przygotowawczego wystarczające jest uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego. Z naszej praktyki, a także informacji z prasy wynika, że nie potrzeba wiele, aby wszcząć postępowanie kontrolne wobec podatnika. Wystarczającym jest chociażby ustalenie w toku postępowania podatkowego, że kontrahent nierzetelnego podatnika wystawiał na jego rzecz liczne faktury. Następnie organy wydają postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób organy skarbowe łatwo mogą uzyskać dostęp do rachunków bankowych podmiotów opisanych w art. 48 ustawy o KAS.
STATYSTYKI BLOKAD RACHUNKÓW
Łatwiejsza dostępność do rachunków bankowych osób fizycznych niewątpliwie może przełożyć się na ilość blokad rachunków dokonywanych przez urzędników skarbowych. Dokonanie tej czynności z jednej strony pomaga organom podatkowym w późniejszym egzekwowaniu należności publicznoprawnych. Z drugiej jednak potrafi sparaliżować działalność gospodarczą, a czasami również doprowadzić do jej upadku. Dlatego też należy stosować ją rozważnie. Zwłaszcza biorąc pod uwagę ilość postępowań karnoskarbowych, które kończą się umorzeniem.
W związku z powyższym, warto przytoczyć statystyki dotyczące postępowań przygotowawczych. Komunikaty dotyczące ww. są opracowywane również przez poszczególne jednostki prokuratur. Przywołując statystyki za rok 2021, sporządzone chociażby przez Prokuraturę Regionalną w Poznaniu, wypada zauważyć, że w regionie jednostek podległych Prokuraturze Regionalnej w Poznaniu umorzono 37.580 spraw. Podobnie kształtują się statystyki za 2022 rok, w którym umorzono 36.486 spraw. Oznacza to, że tyle postępowań wszczęto, a następnie zakończono ponieważ stwierdzono np. niewypełnienie znamion czynu zabronionego lub niemożność odnalezienia sprawcy.
Aby pokazać skalę dokonywania blokad rachunku warto przywołać odpowiedź na interpelację, udzieloną przez Podsekretarza Stanu Zastępcę Szefa KAS Mariusza Gojnego. Wskazał on, że w 2022 roku łącznie dokonano blokady 1.138 rachunków bankowych. Natomiast jeszcze w 2019 roku liczba ta była ponad dwukrotnie mniejsza i wynosiła 566. Mimo tego, że w 2019 roku łączna wartość szacowanych uszczupleń publicznoprawnych wynosiła ponad dwukrotnie więcej aniżeli w 2022 roku (w 2019 roku – 591,6 mln zł, a w 2022 roku – 291,35 mln zł). Zasadne byłoby domniemanie, że liczba zablokowanych rachunków bankowych nie ulegnie szybko zmianie. Jednak z oceną należy poczekać do utworzenia nowego rządu i jego podejścia do polityki podatkowej.
POSTĘPOWANIA KARNOSKARBOWE
Dla pełnego zobrazowania postępowań przygotowawczych w sprawach karnoskarbowych warto również przywołać statystykę wszczętych oraz zakończonych postępowań karnoskarbowych w 2021 roku. Wynika z niej, że do dnia 22 grudnia 2021 roku KAS wszczęła 33.384 nowe postępowania karnoskarbowe i zakończyła 34.185 postępowań. Niestety w statystyce nie ujęto danych o liczbie postępowań zakończonych umorzeniem postępowania oraz zakończonych wniesieniem do sądu aktu oskarżenia.
Na marginesie wypada jedynie zauważyć, że w 2021 roku wszczęto mniej postępowań w sprawach karnoskarbowych aniżeli rok wcześniej. Wynikało to między innymi z uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego dotyczącej instrumentalnego wszczęcia postępowania karnoskarbowego, o której pisaliśmy na naszym blogu. Jakkolwiek uchwała ta utrudniła organom podatkowym wszczynanie postępowania karnoskarbowego wyłącznie z uwagi na zawieszenie biegu terminu przedawnienia, jednak nowelizacja art. 48 ustawy o KAS zapewne przyczyni się do zwiększenia liczby blokad rachunku i jeszcze większego nacisku na fiskalizm.
PODSUMOWANIE
Konkludując należy zaznaczyć, że skarbówka, od momentu nowelizacji, posiada obecnie szerokie uprawnienia w zakresie dotyczącym blokady rachunków. Jak widać z ujęcia statystycznego chętnie z nich korzysta. Już sama możliwość zastosowania blokady rachunku wobec osoby, w stosunku do której nie postawiono żadnych zarzutów, budzi wiele wątpliwości natury prawnej. Przede wszystkim narusza prawo do ochrony życia prywatnego, określonego w Konstytucji. Trudno też zaakceptować, aby wprowadzony przepis był zgodny z art. 51 ust. 2 Konstytucji RP. Stanowi on o tym, że: Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
Zmierzanie w kierunku fiskalizmu faktycznie działa na korzyść Skarbu Państwa, w razie gdyby zajęcie okazało się później zasadne. Jednak ciężko uznać je za proporcjonalne do naruszeń z niego wynikających, również potencjalnego naruszenia Konstytucji. Tym bardziej, że organy mają przecież możliwość sprawnego przeprowadzenia postępowania karnoskarbowego. To przełożyłoby się z kolei na brak konieczności stosowania tego typu rozwiązań legislacyjnych.
For English summary click here.
