W obrocie prawnym często dochodzi do zbiegu wierzytelności z różnych tytułów. Wierzyciele, którzy dążą do odzyskania swoich pieniędzy niejednokrotnie przekonują się, że przedmioty majątkowe dłużników zmieniły właściciela, a także że obciążono je na rzecz innych podmiotów. Jednym z takich przypadków jest zbieg wierzytelności pauliańskiej z wierzytelnością hipoteczną. Do takiej konkurencji roszczeń dochodzi, gdy nieruchomość zbyta przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej zostaje następnie obciążona hipoteką.
Zgodnie z art. 532 k.c. wierzyciel, względem którego czynność prawną dłużnika uznano za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Z przytoczonego przepisu wynika wyraźnie, że wierzycielowi pauliańskiemu przysługuje pierwszeństwo dochodzenia zaspokojenia z rzeczy stanowiących przedmiot skargi pauliańskiej, przed innymi osobami. Czy ta reguła znajdzie zastosowanie również w wypadku, gdy korzyść stanowi nieruchomość a konkurującymi wierzycielami są osoby, które uzyskały na tej nieruchomości hipotekę?
Jest to zastanawiające, gdyż ustanawiając hipotekę na spornej nieruchomości, osoba trzecia dokonuje niejako kolejnego rozporządzenia uzyskaną korzyścią majątkową.
Sąd Najwyższy rozstrzygnął wątpliwości
Kwestia pierwszeństwa wierzycieli budziła liczne kontrowersje. Zgodnie z dominującym w doktrynie i orzecznictwie poglądem, art. 532 k.c., przyznający wierzycielowi pauliańskiemu pierwszeństwo przed wierzycielami osoby trzeciej, nie dotyczył wierzycieli rzeczowych osoby trzeciej (uprawnionych do przedmiotu korzyści z tytułu zastawu czy hipoteki). W takim przypadku występowała konieczność zaskarżenia czynności prawnej ustanawiającej to prawo rzeczowe (zastaw, hipotekę) jako dalszego rozporządzenia przez osobę trzecią uzyskaną przez nią korzyścią. Pojawiały się jednak również poglądy odmienne.
W uchwale z dnia 2 lutego 2022 r. (sygn. akt III CZP 32/22) Sąd Najwyższy wypowiedział się w tej kwestii, usuwając wątpliwości.
Rozpatrywana sprawa dotyczyła tego, kto powinien mieć pierwszeństwo zaspokojenia z nieruchomości: wierzyciel pauliański, czy wierzyciel osoby trzeciej, którego wierzytelność zabezpieczono hipoteką. W omawianej sprawie zadłużone małżeństwo sprzedało swoją nieruchomość (a konkretniej – prawo użytkowania wieczystego nieruchomości) spółce, która ustanowiła na niej hipotekę na rzecz krewnego małżonków. W trakcie licytacji nieruchomości, krewny małżeństwa wystąpił o przysądzenie mu prawa do nieruchomości jako wierzyciel hipoteczny. Na drodze do przysądzenia prawa do nieruchomości stanął Urząd Skarbowy, któremu udało się uzyskać wyrok uznający zbycie przedmiotowej nieruchomości za bezskuteczne względem niego (wyrok pauliański).
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, w razie zbiegu – w postępowaniu egzekucyjnym z użytkowania wieczystego – uprawnienia wierzyciela pauliańskiego, względem którego czynność prawna zbycia tego prawa, zawarta między dłużnikiem a osobą trzecią, została uznana za bezskuteczną (art. 532 k.c.), z uprawnieniem wierzyciela hipotecznego, który uzyskał na tym prawie zabezpieczenie hipoteczne na podstawie czynności prawnej zawartej z osobą trzecią, ale przed ujawnieniem w księdze wieczystej roszczenia wierzyciela pauliańskiego, mają zastosowanie reguły pierwszeństwa wynikające z ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, chyba że wierzyciel pauliański zakwestionował skutecznie czynność prawną ustanowienia hipoteki w trybie skargi pauliańskiej realizowanej w formie powództwa albo zarzutu przeciwko wierzycielowi hipotecznemu (art. 531 § 1 i 2 k.c.).
Mimo że Sąd Najwyższy zasadniczo skupił się na kwestii pierwszeństwa wieczystoksięgowego, to jednak treść jego uchwały okazuje się pomocna w wyciągnięciu pewnych ogólnych wniosków. Należy stwierdzić, że gdyby pierwszeństwo wierzyciela pauliańskiego wynikające z art 532 k.c. miało charakter bezwarunkowy, wpis wierzyciela hipotecznego do ksiąg wieczystych nie miałby znaczenia. Natomiast jako że pierwszeństwo z art. 532 k.c. nie ma charakteru absolutnego, problem sprowadza się do kwestii, czy zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego poprzez wpis w księdze wieczystej może uchronić wierzyciela pauliańskiego przed negatywnymi konsekwencjami dalszych rozporządzeń korzyścią.
Z treści uzasadnienia uchwały wynika, że w przypadku zbiegu uprawnień wierzycieli pauliańskiego i hipotecznego, Sąd Najwyższy przyznał zasadnicze pierwszeństwo wierzycielowi hipotecznemu, jeżeli wpis hipoteki w księdze wieczystej miał miejsce przed ujawnieniem w niej roszczenia wierzyciela pauliańskiego. Jednocześnie, zaznaczył jednak, że sytuacja może wyglądać inaczej, gdy wierzyciel pauliański zaskarży czynność ustanowienia hipoteki w drodze actio pauliana.
Zagrożenia związane z pierwszeństwem wierzytelności hipotecznych
Orzeczenie Sądu Najwyższego z jednej strony wyjaśniło dotychczasowe wątpliwości, z drugiej natomiast – potwierdziło pogląd o słabszej pozycji wierzycieli pauliańskich względem wierzycieli hipotecznych. Zatem w razie prowadzenia egzekucji z nieruchomości zabezpieczonej hipoteką, co do zasady pierwszeństwo będzie miał wierzyciel hipoteczny.
Nie ulega wątpliwości, że taki stan prawny może prowadzić do nieprawidłowości. Łatwo można wyobrazić sobie sytuację, gdy dłużnik i osoba trzecia (będąca znajomym dłużnika) umawiają się między sobą, że ustanowią na nieruchomości hipotekę, celem utrudnienia odzysku należności przez wierzycieli.
Katalog czynności fraudacyjnych nie jest katalogiem zamkniętym. Wręcz przeciwnie – należy stwierdzić, że w celu ukrycia majątku, dłużnicy korzystają z coraz bardziej wyszukanych metod. Unikanie spłaty zobowiązań poprzez ustanawianie „sztucznych” hipotek na rzecz bliskich osób czy powiązanych z nimi podmiotów, wydaje się być zatem całkiem prawdopodobne.
Co może zrobić wierzyciel pauliański?
W świetle omówionych wyżej zagrożeń pojawia się pytanie: co może zrobić wierzyciel pauliański, by się przed nimi uchronić i poprawić swoją sytuację? Wskazówkę można odnaleźć już w treści uzasadnienia wspomnianej uchwały Sądu Najwyższego.
Oczywiście najlepiej byłoby zadbać o to, by wpis roszczenia wierzyciela pauliańskiego odpowiednio wcześnie znalazł się w księdze wieczystej spornej nieruchomości. Warto wcześniej uzyskać zabezpieczenie polegające na wpisie do ksiąg wieczystych zakazu zbywania lub obciążania tej nieruchomości.
Wierzyciel, którego roszczenie pauliańskie nie figuruje w księgach wieczystych nie jest jednak pozbawiony możliwości ochrony swoich praw. Jeżeli zobaczy, że w księgach wieczystych nieruchomości stanowiącej przedmiot czynności fraudacyjnej widnieje wpis hipoteki, może skierować przeciwko wierzycielowi hipotecznemu odrębną skargę pauliańską. Również w toku postępowania egzekucyjnego ze spornej nieruchomości, w celu wzruszenia domniemania skuteczności wpisu hipoteki wierzyciel pauliański może podnieść zarzut przeciwko wierzycielowi hipotecznemu, który uzyskał zabezpieczenie na takiej nieruchomości na podstawie czynności prawnej dokonanej z osobą trzecią.
Wierzyciel pauliański może również próbować wykazać, że wierzyciel hipoteczny uzyskał zabezpieczenie hipoteczne w złej wierze w rozumieniu art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tj., że wiedział o roszczeniu wierzyciela pauliańskiego albo mógł się o nim z łatwością dowiedzieć.
Podsumowanie
Mimo że omawiana wyżej uchwała Sądu Najwyższego osłabiła w pewnym stopniu pozycję wierzycieli pauliańskich, należy pamiętać, że w dalszym ciągu mają oni możliwość ochrony swoich interesów w drodze skargi pauliańskiej.
W świetle obowiązującego orzecznictwa, z całą pewnością warto zadbać o to, by roszczenie wierzyciela pauliańskiego odpowiednio wcześnie zostało wpisane do księgi wieczystej nieruchomości będącej przedmiotem czynności fraudacyjnej dłużnika z osobą trzecią. Może to zapewnić wierzycielowi pauliańskiemu pierwszeństwo w zaspokojeniu ze spornej nieruchomości.
