Zaskarżanie umowy dożywocia oraz darowizny z ustanowieniem służebności osobistej w drodze skargi pauliańskiej

W przypadku skargi pauliańskiej w klasycznym ujęciu, zwykle dochodzi do zaskarżenia przez pokrzywdzonego wierzyciela umowy darowizny, ewentualnie umowy sprzedaży określonego przedmiotu za rażąco zaniżoną kwotę. Wówczas zasadniczo nie ma wątpliwości co do tego, kto powinien być pozwanym w procesie pauliańskim. Nie jest problematyczne również to, którą czynność prawną należy zakwestionować. Wątpliwości mogą się natomiast pojawić w sytuacji, gdy skarżoną czynność prawną stanowi umowa dożywocia bądź umowa darowizny z jednoczesnym ustanowieniem służebności.

Katalog czynności fraudacyjnych dłużników, które mogą być ubezskuteczniane w drodze powództwa pauliańskiego jest szeroki. Oprócz standardowych czynności takich jak darowizna w obrocie prawnym występują również bardziej skomplikowane sytuacje, które mogą utrudniać sytuację wierzyciela.

Dla przykładu, pewne trudności mogą wystąpić w przypadku, gdy czynnością dłużnika zdziałaną z pokrzywdzeniem wierzycieli jest umowa dożywocia lub umowa darowizny z jednoczesnym ustanowieniem służebności.

W takiej sytuacji, inaczej niż przy klasycznej umowie darowizny, wierzyciel chcący wystąpić z powództwem pauliańskim, może mieć wątpliwości co do istotnych elementów pozwu. Zasadniczo pewność wierzycieli w tym zakresie może być zachwiana przez dwie kwestie:

1. którą czynność prawną (czynności) należy zaskarżyć?
2. przeciwko jakiemu podmiotowi powinno się wystąpić ze skargą pauliańską?

Wątpliwości co do przedmiotu skargi pauliańskiej

W przypadku klasycznej darowizny oczywistym jest, że należy zaskarżyć umowę darowizny, a powództwo pauliańskie skierować przeciwko nabywcy korzyści. Z kolei w przypadku dożywocia, które zasadniczo składa się z dwóch elementów: przeniesienia własności nieruchomości oraz oświadczenia zobowiązanego o zapewnieniu dożywotnikowi utrzymania zgodnie z art. 908 k.c., kwestie te mogą nie być intuicyjne. Podobnie będzie w przypadku umowy darowizny nieruchomości przy jednoczesnym ustanowieniu służebności (co do zasady – służebności mieszkania).

W wypadku umowy darowizny z ustanowieniem służebności osobistej możemy jednak wyróżnić dwie sytuacje:

1. gdy do zawarcia umowy darowizny jak i umowy ustanowienia służebności dochodzi w jednym czasie, np. w jednym akcie notarialnym,
2. gdy zawarcie dwóch umów: umowy darowizny i umowy ustanowienia służebności następuje bez związku czasowego.

W przypadku zaskarżania umowy dożywocia powstaje pytanie – czy wierzyciel powinien odrębnie zaskarżyć przeniesienie własności nieruchomości oraz jej obciążenia prawem dożywocia?

Sąd Najwyższy: „Jak jedna czynność prawna”

Odpowiedzi należy poszukiwać w obowiązującym orzecznictwie. Zgodnie ze stanowiskiem reprezentowanym w judykaturze, umowa dożywocia powinna być traktowana analogicznie jak jedna czynność prawna. W uzasadnieniu wyroku z dnia 14 listopada 2012 r. (II CSK 206/12) Sąd Najwyższy stwierdził, że umowa dożywocia może być zaskarżona przez wierzyciela zbywcy – dożywotnika skargą pauliańską […] Przedmiotem skargi jest cała tego typu umowa, tj. przeniesienie własności nieruchomości i obciążenie, a nie odrębnie, przeniesienie własności oraz jej obciążenie przez nabywcę prawem dożywocia.

Analogicznie Sąd Najwyższy wypowiedział się w kwestii przeniesienia własności wraz z ustanowieniem służebności osobistej (np. służebności mieszkania) na rzecz zbywców, kiedy czynności te następują w zbliżonym czasie. W wyroku z dnia 4 marca 2022 r. (II CSKP 57/22) Sąd Najwyższy stwierdził, że Jeżeli przeniesienie prawa własności nieruchomości nastąpiło w zamian za ustanowienie służebności osobistej, to z punktu widzenia instytucji skargi pauliańskiej nie można „rozszczepiać” tych czynności i traktować ich jako dwóch niezależnych od siebie czynności w postaci umowy darowizny i ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego.

Nie zapominajmy o precyzyjnym określeniu żądania pozwu

Należy jednak pamiętać, że wierzyciel pauliański, musi precyzyjnie określić żądanie pozwu, gdyż sąd nie może orzekać ponad żądanie. Z tego względu, dla przykładu wierzyciel dochodzący ubezskutecznienia umowy darowizny nieruchomości (przeniesienia własności nieruchomości) i pozostającej z nią w związku umowy ustanowienia służebności mieszkania, powinien w petitum powództwa pauliańskiego wskazać, że żąda uznania za bezskuteczną czynności prawnej obejmującej umowę darowizny oraz umowy dotyczącej ustanowienia służebności mieszkania.

Czynności niepowiązane czasowo

Z kolei w przypadku, gdy pomiędzy datą darowizny a datą ustanowienia służebności osobistej występuje znaczny odstęp czasu, należy przyjąć, że każda z tych czynności prawnych powinna być zaskarżona odrębną skargą pauliańską. Późniejszą z czynności polegająca na obciążeniu służebnością powinno się zaskarżyć w trybie art. 531 § 2 k.c.

Wątpliwości w zakresie osoby pozwanego

Skomplikowana może być również kwestia, przeciwko komu w takiej sytuacji należy wystąpić ze skargą pauliańską. Z jednej strony, wydaje się, że nabywcą korzyści (osobą trzecią) w rozumieniu art. 527 k.c. jest osoba otrzymująca nieruchomość. Zatem, w przypadku zaskarżania skargą pauliańską umowy dożywocia, powód powinien pozować zobowiązanego. Natomiast w przypadku kwestionowania darowizny połączonej z ustanowieniem służebności, należałoby pozwać obdarowanego.

W orzecznictwie jest obecne jednak również stanowisko dopuszczające pozwanie obu stron czynności – w przypadku umowy dożywocia zarówno dożywotnika, jak i zobowiązanego, a w przypadku darowizny z ustanowieniem służebności osobistej – zarówno obdarowanego ustanawiającego służebność jak i zbywającego przedmiot korzyści majątkowej służebnika (wyrok SN z dnia 4 marca 2022 r., II CSKP 57/22). Pogląd ten wydaje się słuszny, zwłaszcza że w judykaturze niejednokrotnie podkreślano, że umowa dożywocia, jak i przeniesienie prawa własności w zamian za ustanowienie służebności osobistej, to tak naprawdę jedna czynność, której nie można rozdzielać. Co więcej, nie można tracić z pola widzenia, że zarówno w przypadku zawarcia umowy dożywocia, jak i w przypadku darowizny z jednoczesnym ustanowieniem służebności osobistej, de facto obie strony tych czynności prawnych uzyskują określoną korzyść.

Bezskuteczność względna umowy dożywocia

Na marginesie warto zauważyć, że podstawę kwestionowania umowy dożywocia może stanowić również art. 916 k.c., będący re­gu­la­cją szcze­gól­ną wo­bec prze­pi­sów o ac­tio pau­lia­na. Zgod­nie z je­go brzmie­niem oso­ba, wzglę­dem któ­rej cią­ży na do­ży­wot­ni­ku usta­wo­wy obo­wią­zek ali­men­ta­cyj­ny, mo­że żą­dać uzna­nia umo­wy o do­ży­wo­cie za bez­sku­tecz­ną w sto­sun­ku do niej, je­że­li wsku­tek tej umo­wy do­ży­wot­nik stał się nie­wy­pła­cal­ny. Przepis ten ułatwia zakwestionowanie umowy dożywocia. Powołująca się na tę regulację osoba nie mu­si wy­ka­zy­wać za­ist­nie­nia u dłuż­ni­ka (dożywotnika) świa­do­mo­ści po­krzyw­dze­nia wie­rzy­cie­li. Wierzyciel żą­da­ją­cy uzna­nia umo­wy do­ży­wo­cia za bez­sku­tecz­ną na pod­sta­wie art. 916 k.c., nie ma tak­że obo­wiąz­ku wy­ka­zy­wa­nia złej wo­li po stro­nie zo­bo­wią­za­ne­go, któ­ry na mo­cy umo­wy dożywocia uzy­skał wła­sność nie­ru­cho­mo­ści. Należy jednak mieć na uwadze, że z uregulowania zawartego w art. 916 k.c. mogą skorzystać jedynie osoby, względem których dożywotnik ma ustawowy obowiązek alimentacyjny. O regulacji z art. 916 k.c. pisaliśmy już na blogu: www.skargapaulianska.pl

Podsumowanie

Podsumowując, zaskarżanie skargą pauliańską umów innych niż prosta darowizna wcale nie musi być bardzo skomplikowane. Nie wymaga również podjęcia przez wierzyciela pauliańskiego szczególnych działań. Kwestionując w drodze powództwa pauliańskiego umowę dożywocia lub darowizny z ustanowieniem służebności osobistej, warto jednak podeprzeć swoje stanowisko stosownym orzecznictwem.