W praktyce orzeczniczej stosowanie skargi pauliańskiej do ochrony roszczeń publicznoprawnych Skarbu Państwa nie budzi już zasadniczych wątpliwości. Wątek ten może nabierać jednak zupełnie nowych odcieni, jak choćby w sprawie II CSKP 573/22, w której to Sąd Najwyższy w dniu 15 czerwca 2022 r. oddalił skargę kasacyjną wskazując na dopuszczalność stosowania przepisów o skardze pauliańskiej w drodze analogii w razie orzeczenia przepadku korzyści, wydanego na podstawie art. 45 § 1 zd. 1 k.k.
Zagadnienie
Przestawiony problem zarysował się na tle darowizny nieruchomości dokonanej przez ojca (późniejszego skazanego w procesie karnym) na rzecz syna – pozwanego ze skargi pauliańskiej. Stroną powodową był tu Skarb Państwa, który domagał się ochrony roszczeń wynikających z orzeczonego – kilka miesięcy po dokonaniu darowizny – przepadku korzyści majątkowej osiągniętej z popełnienia przestępstwa. W sprawie wystąpił więc specyficzny „zbieg” korzyści, który może być mylący, albowiem przesłanką skargi pauliańskiej jest również osiągnięcie korzyści majątkowej – tyle, że przez osobę trzecią. W opisywanej sprawie korzyścią w sensie pauliańskim nie była korzyść, której przepadek orzeczono w postępowaniu karnym. Przeciwnie – wynikające z orzeczonego przepadku roszczenia pieniężne Skarbu Państwa wobec skazanego stały się wierzytelnością chronioną w drodze actio pauliana.
Wątpliwość
Takie ujęcie generowało zarazem zasadniczy problem. Wierzytelność Skarbu Państwa wynikająca z orzeczenia przepadku, jakkolwiek była pieniężna, to jednak nie miała charakteru cywilnoprawnego. W sytuacji podjęcia przez dłużnika – skazanego działań nakierowanych na ubezskutecznienie wykonania orzeczonego przepadku pozycja wierzyciela publicznoprawnego mogłaby zostać istotnie osłabiona (o ile nie przysługiwałyby mu inne instrumenty ochrony). W szczególności wątpliwe byłoby zastosowanie do takiego przypadku przepisów prawa cywilnego, w tym także zastosowania art. 527 i n. k.c., tj. przepisów o ochronie pokrzywdzonego wierzyciela.
Sąd Najwyższy zdecydował poddać analizie możliwość zastosowania ochrony wynikającej z powództwa pauliańskiego w drodze analogii także do ochrony wierzytelności publicznoprawnych (Skarbu Państwa) – powstałych na skutek orzeczenia przez sąd karny przepadku korzyści majątkowej pochodzącej z przestępstwa, uregulowanego w art. 45 § 1 k.k. Jednocześnie należało mieć na uwadze kłopotliwą z prawnokarnego punktu widzenia zasadę określoności.
Luka w prawie
W przypadku stosunków niemających cywilnoprawnego charakteru w rachubę wchodzić mogło ewentualnie stosowanie unormowań o skardze pauliańskiej w drodze analogii. Sąd Najwyższy przytoczył tu ugruntowane już stanowisko wyrażone przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18.04.2018 r., K 52/16, w którym uznano, że przepisy o skardze pauliańskiej (a ściśle: art. 527 k.c.), w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, są zgodne z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zobacz więcej na ten temat: https://www.filipiakbabicz.com/skarga-paulianska/2021/10/07/wierzytelnosci-publicznoprawne-a-skarga-paulianska/). Jednocześnie Sąd Najwyższy zauważył, że rozstrzygnięcie kwestii dopuszczalności stosowania art. 527 i n. k.c. per analogiam do ochrony należności publicznoprawnych otwiera drogę do oceny, czy zastosowanie takie jest konstrukcyjnie zasadne w przypadku orzeczenia w wyroku karnym przepadku korzyści majątkowej, który to obowiązek byłby wyrażony w pieniądzu.
Warunkiem zastosowania analogii byłoby jednak stwierdzenie, że w systemie prawa mamy do czynienia z luką o charakterze konstrukcyjnym. Luka taka musi być więc wynikiem niezamierzonego uchybienia w stworzeniu unormowań koniecznych do wywołania określonych skutków prawnych.
Analiza obowiązujących norm prawnych prowadzi do wniosku, iż brak jest aktualnie szczegółowych reguł ochrony wierzyciela (tu Skarbu Państwa) przed nielojalnymi działaniami dłużników, którzy mają na celu uniemożliwienie skutecznego przeprowadzenia egzekucji orzeczonego przepadku (wyrażonego w pieniądzu). Brak jest podobnych przepisów zwłaszcza na gruncie prawa karnego, które umożliwiałyby skuteczne takich wierzytelności. Jak zauważono – ochrony takiej nie stanowi w szczególności art. 45 § 3 k.k. – bowiem ustanowione w nim domniemania dotyczą wyłącznie mienia stanowiącego korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, które następnie przeniesiono na rzecz dalszej osoby. Tymczasem, jak w analizowanej sprawie, korzyść osiągnięta z przestępstwa nie była przedmiotem dalszego transferu z majątku skazanego – dłużnika. Orzeczony przepadek skutkujący powstaniem roszczeń pieniężnych Skarbu Państwa podlegał zatem ogólnemu reżimowi zaspokajania z majątku dłużnika – skazanego. Wszelkie negatywne zmiany w tym majątku mogły zatem prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela. Dłużnik tymczasem podjął działania polegające na przeniesieniu własności innego majątku, mogącego służyć zaspokojeniu Skarbu Państwa (darowizna nieruchomości).
Z całą pewnością pozbawienie Skarbu Państwa skutecznych instrumentów ochronnych w celu wykonania obowiązków nałożonych na skazanego nie było intencją ustawodawcy. W tym przypadku w systemie prawa utrzymuje się luka o charakterze konstrukcyjnym.
Szczególny charakter ochrony pauliańskiej
Sąd Najwyższy stwierdził, że wobec istnienia takiej luki, zachodzą podstawy do rozważenia stosowania instytucji skargi pauliańskiej w celu ochrony wierzytelności (pieniężnych) Skarbu Państwa wynikających z orzeczonego przepadku.
Na konieczność dopuszczenia stosowania actio pauliana w drodze analogii wskazuje między innymi obligatoryjny charakter orzeczenia przez sąd karny o przepadku korzyści majątkowej pochodzącej z przestępstwa. Osoba skazana każdorazowo musi zostać pozbawiona owoców przestępstwa, ewentualnie ich równowartości. Z perspektywy celu stosowania skargi pauliańskiej nieistotne jest, czy powstanie chronionej wierzytelności jest powiązane ze skazaniem za czyn wywołujący szkodę na rzecz innej osoby. Jednakże, skutki orzeczenie na podstawie art. 45 k.k. w praktyce mogą być znacznie osłabione, gdyby uznać, że Skarbowi Państwa nie przysługiwałaby ochrona per analogiam na podstawie art. 527 i n. k.c., bowiem jak wspomniano powyżej nie ma innych, szczegółowych instrumentów, które zapewniałyby skuteczną egzekucję należności tego wierzyciela publicznoprawnego.
Sąd Najwyższy podkreślił też szczególny charakter ochrony gwarantowanej przez skargę pauliańską w przedmiotowej konstelacji podmiotów, źródła wierzytelności i okoliczności towarzyszących ucieczce z majątkiem przez skazanego. Ów szczególny wymiar ochrony wynika z faktu, iż w innych przypadkach powstania zobowiązań wierzyciel z reguły ma bowiem możliwość rezygnacji z nawiązania stosunku prawnego, jeśli powstają wątpliwości co do sytuacji majątkowej przyszłego dłużnika oraz gwarancji zaspokojenia mającej powstać wierzytelności. Perspektywy takie nie istnieją natomiast w razie konieczności zastosowania środka w postaci obligatoryjnego orzeczenia przepadku korzyści majątkowej.
Inną zasadniczą przesłanką przemawiającą za zastosowaniem art. 527 i n. k.c. per analogiam są podstawowe zasady porządku prawnego, w tym w szczególności zakaz czerpania korzyści z własnej niegodziwości, czy zakaz działania na szkodę wierzycieli.
Podsumowanie
Konkluzją rozważań Sądu Najwyższego było stwierdzenie, że brak uregulowania ochrony wierzyciela, tu Skarbu Państwa, w razie orzeczenia przepadku korzyści majątkowej stanowi lukę w prawie. Sąd Najwyższy podtrzymał, że normy art. 527 § 1 k.c. w zw. z art. 530 k.c. nie mogą stanowić bezpośredniej podstawy do ochrony wierzytelności publicznoprawnych, stwierdził jednak, że możliwe jest zastosowanie tychże przepisów w drodze analogii.
