Jakiś czas temu pisaliśmy na łamach naszego serwisu o projektowanych zmianach w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Po etapie opiniowania, konsultacji społecznych i uzgodnień międzyresortowych, Ministerstwo Sprawiedliwości na początku września b.r. opublikowało nowy projekt ustawy. Już pobieżna analiza nowego projektu pokazuje, że doszło w nim do istotnych zmian. Część z nich ma charakter kosmetyczny, jednak zasadniczo doszło do poważnych zmian w zakresie całego, proponowanego modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
Nowy zakres odpowiedzialności
Zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej przez podmioty zbiorowe uległy następującym zmianom:
- W nowym projekcie dodano wymóg bezpośredniości związku pomiędzy popełnieniem czynu zabronionego a działalnością podmiotu.
- Ponadto według nowego projektu podmiot zbiorowy nie ma już ponosić odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną lub innym podmiotem zbiorowym, bezpośrednio współdziałającego z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.
- Podmiot zbiorowy ma odpowiadać za czyn zabroniony popełniony przez swój organ, członka tego organu, a także przez osobę fizyczną uprawnioną do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu; osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez jego organ, członka jego organu lub osobę uprawnioną do reprezentowania, podejmowania decyzji lub sprawowania nadzoru wskutek nadużycia uprawnień oraz jego pracownika, w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz niezależnie od tego czy osiągnął z popełnienia tego czynu korzyść majątkową.
- Podmiot zbiorowy ma także odpowiadać za czyn zabroniony, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową, popełniony przez podwykonawcę albo innego przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną, jak również pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz przedsiębiorcy, niebędącego osobą fizyczną, jeśli czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym.
- Podmiot zbiorowy nadal ma ponosić odpowiedzialność na podstawie winy w wyborze albo w nadzorze lub winy w organizacji, przy czym projektodawca doprecyzował na czym ma polegać „nieprawidłowość w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu”. Mianowicie wina w organizacji ma polegać w szczególności na tym, że:
- a) nie zostały określone zasady postępowania w przypadku zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności;
- b) nie został określony zakres odpowiedzialności organów podmiotu zbiorowego, innych jego komórek organizacyjnych, jego pracowników lub osób uprawnionych do działania w jego imieniu lub interesie;
- c) nie została określona osoba lub komórka organizacyjna, nadzorująca przestrzeganie przepisów i zasad regulujących działalność podmiotu, który jest co najmniej średnim przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy Prawo przedsiębiorców;
- d) organ podmiotu zbiorowego lub osoba fizyczna uprawniona do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu, wiedziała o nieprawidłowości w organizacji, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego.
- Projektodawca pozostawił kontrowersyjną regulację, zgodnie z którą podmiot może się zwolnić z odpowiedzialności opartej na winie w organizacji, jeżeli sam wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Natomiast dodano także zapis, zgodnie z którym podmiot zbiorowy nie będzie ponosił odpowiedzialności w związku z winą w organizacji, jeżeli, co najmniej raz na dwa lata, był poddawany audytowi zgodności i ryzyka przez wykwalifikowaną firmę audytorską oraz w jego strukturze został wskazany organ podmiotu zbiorowego nadzorujący przestrzeganie zasad i przepisów regulujących działalność podmiotu. Przesłanką negatywną będzie stwierdzenie, że weryfikacja lub działalność wskazanego organu były nierzetelne lub przeprowadzone przez osoby nieposiadające wystarczających kwalifikacji lub miały charakter pozorny.
Odpowiedzialność retrybucyjna
Zmieniły się także projektowane przepisy dotyczące odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej podmiotów zbiorowych. Przede wszystkim został znacznie zmniejszony próg kwotowy korzyści, jaką odniósł podmiot zbiorowy w związku z popełnieniem czynu zabronionego, a za który nie ponosi odpowiedzialności karnej. W pierwszej wersji projektu była mowa o milionie złotych, jednak projekt z września wskazuje kwotę 200 000 zł. Przypomnijmy, że w przypadku osiągnięcia przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio, korzyści majątkowej z popełnienia czynu zabronionego, za który podmiot ten nie ponosi odpowiedzialności, sąd ma mieć możliwość orzeczenia przepadku składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego w całości lub części albo ich równowartości, jeżeli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści.
Utrzymano zasadę, zgodnie z którą podmiot zbiorowy nie ma ponosić odpowiedzialności, jeżeli nie ponosi winy w organizacji, bądź orzeczenie przepadku byłoby niewspółmierne do rodzaju i stopnia naruszenia reguł ostrożności, które poprzedziły popełnienie czynu zabronionego, a także jeżeli byłoby to niewspółmiernie dolegliwe wobec osoby, której przysługują prawa majątkowe do podmiotu zbiorowego, w szczególności gdy osoba ta zachowała należytą staranność, wymaganą w danych okolicznościach, w nadzorze nad działalnością tego podmiotu. Pozostawiono przy tym zapis, że w przypadku nieorzekania przepadku, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa w wysokości nawet do 5 milionów złotych.
Doprecyzowano przy tym możliwość orzekania obowiązku zwrotu uzyskanej z czynu zabronionego korzyści majątkowej lub jej równowartości w przypadku, kiedy podmiot zbiorowy osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową z czynu zabronionego, ale nie ponosi za niego odpowiedzialności karnej. Regulację tę złagodzono dodając wymóg stwierdzenia, że członkowie organu podmiotu wiedzieli o popełnieniu czynu zabronionego lub z łatwością mogli się dowiedzieć. Ponadto informacja o takim orzeczeniu nie ma trafiać do Krajowego Rejestru Karnego.
W wrześniowym projekcie ustawy znacznie rozszerzono także regulacje o charakterze proceduralnym. Między innymi wskazano wyraźnie, że jeżeli dowody zgromadzone w trakcie trwającego postępowania karnego lub postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wskazują, że podmiot zbiorowy nie ponosi odpowiedzialności karnej, lecz spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności finansowej lub odszkodowawczej, prokurator kieruje do sądu wniosek retrybucyjny. W przedmiocie odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej podmiotu zbiorowego sąd ma orzekać postanowieniem, na które przysługiwać będzie zażalenie.
Kary i środki
Nie zmieniły się w zasadzie przepisy dotyczące kar – podmiotowi zbiorowemu nadal ma grozić kara pieniężna od 30 tysięcy do 30 milionów złotych, bądź rozwiązanie albo likwidacja.
Katalog możliwych do orzeczenia środków także pozostał niezmieniony, z jednym wyjątkiem. Środek w postaci zakazu korzystania z dotacji, subwencji został rozszerzony o zakaz korzystania z innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych. Konsekwentnie podobna modyfikacja została wprowadzona do przepisów o środkach zapobiegawczych.
Zachowano także możliwość dobrowolnego poddania się odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy. Dodano przy tym instytucję przypominającą czynny żal znany z postępowania karnoskarbowego. Jeżeli czyn zabroniony zagrożony jest karą pozbawienia wolności do lat 5, podmiot, który po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ powołany do ścigania, ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby lub inne podmioty zbiorowe uczestniczące w jego popełnieniu, ma nie ponosić odpowiedzialności za tenże czyn. Warunkiem skorzystania z tego dobrodziejstwa ma być oczywiście naprawienie szkody, zwrot uzyskanej korzyści majątkowej lub jej równowartości itp. w wskazanym terminie. Jednakże jeżeli organ ścigania miał już udokumentowaną wiadomość o popełnieniu czynu, bądź podjął czynności sprawdzające i kontrolne wobec podmiotu, jak np. przeszukanie, zawiadomienie takie będzie bezskuteczne. Ponadto czynny żal nie znajdzie zastosowania jeśli podmiot w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia tego czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści, bądź czyn zabroniony został popełniony umyślnie przez członków organów podmiotu zbiorowego w celu osiągnięcia przez niego korzyści.
W przypadku naruszenia uprawnień pracowniczych wobec sygnalisty lub zakończenia stosunku pracy lub umowy wzajemnej z tą osobą sąd ma mieć możliwość orzeczenia przywrócenia do pracy lub odszkodowania, jeżeli zgłoszone przez sygnalistę informacje były zasadne i mogły doprowadzić do zapobiegnięcia lub szybszego wykrycia czynu zabronionego. Tym samym zrezygnowano ze środka w postaci świadczenia pieniężnego w wysokości do miliona złotych. Warto przy tym podkreślić, że wcześniejsza wersja projektu ustawy zakładała możliwość zabezpieczenia majątkowego, w tym także w formie zarządu majątkowego, wspomnianego świadczenia pieniężnego. Wrześniowy projekt nie przewiduje już stosowania zabezpieczenia majątkowego na poczet jakichkolwiek świadczeń na rzecz sygnalisty.
Projekt ustawy nie został jeszcze skierowany do Sejmu. Stan prac legislacyjnych można śledzić pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12312062/katalog/12511889#12511889 Dodatkowo w zakładce „Uzgodnienia” można odszukać tekst projektu ustawy z 5 września 2018 roku.
