Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się nierozerwalnie z ponoszeniem różnego rodzaju ryzyk. Jednakże niektóre sektory, w szczególności objęte dodatkowymi regulacjami, charakteryzują się zwiększonym ryzykiem dla przedsiębiorców. Doskonałym tego przykładem jest gospodarowanie odpadami. Od kilku lat obserwujemy coraz częstsze kontrole przeprowadzane przez inspektorów ochrony środowiska, które nierzadko kończą się nakładaniem kar administracyjnych. Co więcej, statystyki policyjne pokazują, że prowadzonych jest także coraz więcej postępowań karnych dotyczących nieodpowiedniego postępowania z odpadami.
Gospodarowanie odpadami a odpowiedzialność administracyjna
Prowadzenie działalności w zakresie gospodarowania odpadami w Polsce jest dość mocno reglamentowane, warunkowane zarówno wymogami wynikającymi z obowiązujących przepisów prawa, jak i ustanowionymi w posiadanych zezwoleniach lub pozwoleniach. Działanie w tej branży bez wymaganej decyzji, z naruszeniem jej warunków lub wbrew obowiązującym przepisom prawa jest zagrożone szeregiem sankcji, spośród których lwią część stanowią administracyjne kary pieniężne. Przesłanki do nakładania takich kar zostały zawarte w wielu różnych ustawach. Kluczową z punktu widzenia działalności odpadowej stanowi jak się wydaje ustawa o odpadach i jej art. 194, który na przestrzeni ostatnich lat konsekwentnie jest przez ustawodawcę zmieniany, stanowiąc rozrastający się katalog przewinień, wystąpienie których stwarza podstawy do wszczęcia postępowania o nałożenie kary.
Kary administracyjne
Istotne dla branży odpadowej zmiany w zakresie warunków prowadzenia działalności, wymogów związanych z uzyskiwaniem decyzji, a także w zakresie administracyjnych kar pieniężnych i skutków ich nałożenia przyniósł de facto 5 września 2018 r. i wejście w życie noweli ustawy o odpadach.[1] Spośród przewinień, jakie stanowią podstawę do nakładania administracyjnych kar pieniężnych wymienić można zachowania takie jak m.in. magazynowanie odpadów niezgodnie z obowiązującymi przepisami; nieprowadzenie wizyjnego systemu kontroli miejsca magazynowania lub składowania odpadów albo prowadzenie tego systemu niezgodnie z przepisami; zlecenie wykonania obowiązku gospodarowania odpadami podmiotom nieuprawnionym; prowadzenie działalności bez wpisu do rejestru BDO; nieprowadzenie ewidencji odpadów albo prowadzenie jej w sposób nieterminowy lub niezgodnie ze stanem rzeczywistym; a także zbieranie lub przetwarzanie odpadów bez zezwolenia lub niezgodnie z posiadanym zezwoleniem.
Administracyjne kary pieniężne wymierzane za powyższe naruszenia kształtować się mogą w wysokości od 1 000 aż do 1 mln zł. Administracyjną karą pieniężną w wysokości od 1 000 zł do 100 000 zł zagrożone są także zachowania transportującego odpady, który narusza ustawowe wymogi dotyczące transportu (art. 194b ustawy o odpadach). Dolegliwość za popełnione naruszenia jest zatem spora, przy czym ma ona wymiar nie tylko finansowy, ale w wielu wypadkach nałożenie administracyjnych kar pieniężnych stanowić może wręcz o być lub nie być na rynku gospodarowania odpadami. Istotne jest w takich sytuacjach podejmowanie walki nie tylko o wysokość kary, ale przede wszystkich o sam fakt jej nałożenia.
Gospodarowanie odpadami a odpowiedzialność karna
Odpowiedzialność karną za nieodpowiednie postępowanie z odpadami przewiduje art. 183 k.k. Przepis ten penalizuje kilka rodzajów zachowań:
- nieodpowiednie postępowanie z odpadami;
- przywożenie z zagranicy substancji zagrażających środowisku;
- przywożenie z zagranicy lub wywożenie za granicę odpadów wbrew przepisom;
- dopuszczenie wbrew obowiązkowi do popełnienia ww. czynów;
- przywożenie z zagranicy lub wywożenie za granicę odpadów niebezpiecznych bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew warunkom;
- porzucenie odpadów niebezpiecznych w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania.
Co istotne, do odpowiedzialności karnej z art. 183 k.k. może zostać pociągnięta zarówno osoba zarządzająca przedsiębiorstwem gospodarującym odpadami, jak i szeregowy pracownik. Odpowiedzialności tej nie wyłączają takie okoliczności jak niewiedza, czy wykonywanie poleceń służbowych, ani też brak świadomości nieprzestrzegania procedur przez pracowników. Nawet nieumyślne działanie, będące wynikiem niedbalstwa czy lekkomyślności, jest karalne, choć ustawodawca przewidział w tym przypadku łagodniejszą odpowiedzialność.
Poza karą pozbawienia wolności za nieodpowiednie gospodarowanie odpadami grozi także nawiązka, czyli obowiązek zapłaty określonej kwoty na rzecz wskazanego podmiotu. Zważywszy na fakt, że sądy często orzekają warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, nierzadko orzeczenie nawiązki może się okazać bardziej dotkliwe niż wymierzona kara. W przypadku umyślnych przestępstw przeciwko środowisku sąd jest zobligowany do orzeczenia nawiązki na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Nawiązka może zostać orzeczona w wymiarze od 10.000 zł do aż 10 milionów złotych.
Sąd może także orzec środek karny w postaci zakazu prowadzenia działalności związanej z gospodarowaniem odpadami na podstawie art. 41 § 2 k.k. Zakaz ten może obowiązywać w okresie od roku do nawet 15 lat od uprawomocnienia się wyroku. W związku z tym może to także znacząco opóźniać zatarcie skazania i odzyskanie statusu osoby niekaranej. Zatarcie następuje bowiem dopiero po zakończeniu wykonywania wszystkich kar i środków orzeczonych wyrokiem karnym.
Ponadto często przestępstwa odpadowe pozostają w związku z popełnieniem czynów zabronionych przeciwko wiarygodności dokumentów.
Gospodarowanie odpadami a odpowiedzialność wykroczeniowa
Z kolei w ustawie o odpadach przewidziano odpowiedzialność wykroczeniową za szereg drobniejszych naruszeń związanych z postępowaniem z odpadami. Wykroczenia stanowią:
- Prowadzenie gospodarki odpadami w sposób niezapewniający ochrony życia i zdrowia ludzi oraz środowiska;
- Naruszenie zasady bliskości dotyczącej obszaru województwa;
- Naruszenie obowiązku prowadzenia procesów przetwarzania odpadów w sposób niezagrażający życiu lub zdrowiu ludzi oraz środowisku;
- Naruszenie warunków zbierania odpadów przez podmiot prowadzący nieprofesjonalną działalność w zakresie zbierania odpadów;
- Gospodarowanie odpadami niezgodnie z informacjami zgłoszonymi do rejestru podmiotów wprowadzających produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujących odpadami;
- Naruszenie obowiązku złożenia wniosku o wpis do rejestru podmiotów wprowadzających produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujących odpadami;
- Naruszenie obowiązku posiadania wymaganych dokumentów podczas transportu odpadów, obowiązku przechowywanie i udostępniania dokumentów ewidencji odpadów lub obowiązku wprowadzania danych do BDO;
- Naruszenie obowiązków sprawozdawczych;
- Naruszenie zakazów postępowania z PCB;
- Naruszenie zakazu mieszania olejów odpadowych;
- Naruszenie zakazów i nakazów dotyczących przetwarzania odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych;
- Naruszenie wymogów przekazywania komunalnych osadów ściekowych;
- Naruszenie obowiązku przechowywania badań komunalnych osadów ściekowych i gruntów, na których osady te mają być stosowane oraz informacji o dawkach tego osadu, które mogą być stosowane na poszczególnych gruntach;
- Naruszenie zakazu unieszkodliwiania, polegającego na odprowadzaniu do morza, odpadów pochodzących z procesów wytwarzania dwutlenku tytanu oraz z przetwarzania tych odpadów;
- Naruszenie wymogów przyjmowania odpadów do punktu zbierania odpadów metali;
- Naruszenie warunków prowadzenia składowiska odpadów;
- Naruszenie nakazu zatrudniania osoby posiadającej świadectwo stwierdzające kwalifikacje w zakresie gospodarowania odpadami;
- Naruszenie nakazu termicznego przekształcania odpadów w spalarni odpadów lub współspalarni odpadów;
- Naruszenie warunków przyjmowania odpadów do spalarni odpadów lub współspalarni odpadów.
W praktyce możliwy jest zbieg przestępstwa z wykroczeniem odpadowym. Wówczas sprawca odpowie zarówno za przestępstwo, jak i wykroczenie. Jeżeli orzeczone za nie zostaną kary tego samego rodzaju, wówczas wykonaniu podlega tylko kara surowsza.
Utrata prawa do gospodarowania odpadami
Nałożenie na podmiot gospodarujący odpadami administracyjnych kar pieniężnych, a także skazanie za wymienione przestępstwa lub wykroczenia, ma poważane konsekwencje. Zgodnie z ustawą o odpadach, po jej zmianie dokonanej wspomnianą nowelą z 2018 r., organ obligatoryjnie odmówi wydania zezwolenia na zbieranie lub na przetwarzanie odpadów, jeśli w stosunku do przedsiębiorcy lub jego wspólnika, prokurenta, członka rady nadzorczej lub członka zarządu wydano w ostatnich 10 latach ostateczną decyzję o cofnięciu pozwolenia. Organ odmówi wydania zezwolenia na zbieranie lub na przetwarzanie odpadów również wówczas, kiedy w ostatnich 10 latach, co najmniej trzykrotnie wymierzono administracyjną karę pieniężną – w wysokości przekraczającej łącznie 150.000 zł: przedsiębiorcy, wspólnikowi, prokurentowi, członkowi zarządu lub członkowi rady nadzorczej tego przedsiębiorcy prowadzącemu działalność gospodarczą jako osoba fizyczna, bądź innemu przedsiębiorcy, którego wspólnikiem, prokurentem, członkiem rady nadzorczej lub członkiem zarządu, w czasie gdy zostało popełnione naruszenie, jest lub był wspólnik, prokurent, członek zarządu lub członek rady nadzorczej posiadacza odpadów składającego wniosek.
Zgodnie z ustawą Organ ma obowiązek odmówić wydania decyzji także przedsiębiorcy będącemu osobą fizyczną, jeżeli został on ukarany prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwa przeciwko środowisku. Odmowa czeka także tego przedsiębiorcę lub jego wspólnika, prokurenta, członka rady nadzorczej lub zarządu, w stosunku do którego prawomocnie orzeczono karę pieniężną za przestępstwa przeciwko środowisku.
Wprowadzenie podstaw do odmowy wydania przez organ decyzji na gospodarowanie odpadami stanowiło w ocenie ustawodawcy tzw. „wilczy bilet”. W świetle przyjętych przed kilkoma laty i nadal obowiązujących rozwiązań, mają one „na celu czasowe wykluczenie z rynku usług związanych z gospodarką odpadami osób fizycznych lub prawnych, które postępowały z odpadami w sposób stwarzający zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzi lub dla środowiska”.
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego
Aktualnie trwają prace legislacyjne nad nowelizacją ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Pewne istotne zmiany weszły w życie już we wrześniu zeszłego roku i dotyczą właśnie odpowiedzialności za przestępstwa środowiskowe. Do tej kategorii zaliczają się oczywiście także przestępstwa związane z nieodpowiednim postępowaniem z odpadami.
Jak pisaliśmy już wcześniej, w przypadku przestępstw przeciwko środowisku pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności nie jest już uzależnione od uprzedniego skazania osoby fizycznej. Zaostrzono także zagrożenie karą pieniężną w przypadku przestępstw środowiskowych, podnosząc dolny wymiar z 1.000 do 10.000 zł. Maksymalny wymiar kary pieniężnej nadal wynosi 5 milionów złotych.
Ponadto sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego dodatkowe środki o charakterze karnym, m.in.:
- zakaz promocji lub reklamy,
- zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi,
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.
Podsumowanie
Gospodarowanie odpadami wymaga przestrzegania przez przedsiębiorców z tego sektora wielu szczegółowych, często dość restrykcyjnych norm. Nie tylko nieodpowiednie postępowanie z odpadami, ale nawet niedopełnienie tylko określonych formalnych wymogów może rodzić odpowiedzialność administracyjną i karną, poważną w skutkach.
Niewątpliwie postępowania administracyjne oraz karne dotyczące gospodarki odpadami pozostają ze sobą w silnym związku. Ustalenia z kontroli administracyjnej stanowią często podstawę wszczęcia postępowania karnego. Natomiast skazanie za przestępstwa oraz niektóre wykroczenia odpadowe mogą uniemożliwić ubieganie się o kolejne zezwolenia na przetwarzanie odpadów lub ich zbieranie.
Dlatego tak ważna jest świadomość przepisów obowiązujących w zakresie gospodarowania odpadami, a także wprowadzenie specjalnych procedur przeciwdziałających nieprawidłowościom. W przypadku kontroli warto też od samego początku podejmować dyskurs z organami i podejmować obronę przed wszelkimi zarzutami.
Artykuł powstał we współpracy z Kancelarią Dr Krystian Ziemski & Partners Kancelaria Prawna sp.k.
For English summary click here.
—
[1] Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1592 z późn. zm.)
