Jak wiadomo jedną z kwestii uznawanych przez Unii Europejskiej jako priorytetowe jest ochrona środowiska. Organy unijne podejmują konsekwentnie działania zmierzające do realizacji celów z tym związanych. M.in. w lutym b.r. Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie dyrektywy dotyczącej ochrony środowiska poprzez prawo karne. Ma ona zastąpić dyrektywę z 2008 roku i znacząco wzmocnić prawnokarną ochronę środowiska. Planowane jest rozszerzenie katalogu czynów, które powinny być uznawane przez państwa członkowskie za przestępstwa środowiskowe, ale nie tylko. W porównaniu z aktualnie obowiązującą dyrektywą większy nacisk kładzie się także na kwestię ścigania podmiotów zbiorowych.
Rozszerzenie katalogu przestępstw środowiskowych
W nowej dyrektywie przewidziano, że państwa członkowskie mają zapewnić, żeby określone czyny stanowiły zgodnie z prawem karnym danego państwa przestępstwa. Znaczna część z nich jest już objęta obowiązującą aktualnie dyrektywą 2008/99/WE, jednak pojawiają się nowości.
Ochrona środowiska poprzez prawo karne w dyrektywie z 2008 roku
Zgodnie z dyrektywą 2008/99/WE przestępstwami środowiskowymi powinno być:
- zrzucanie, emisja lub wprowadzanie takich ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody lub dla zwierząt lub roślin;
- zagospodarowanie odpadów w taki sposób, że powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
- przemieszczanie odpadów, jeśli działanie to wchodzi w zakres zastosowania art. 2 ust. 35 rozporządzenia w sprawie przemieszczania odpadów i jest dokonywane w znacznych ilościach, bez względu na to, czy odbywa się w ramach jednego przemieszczenia czy kilku przemieszczeń, które okazują się ze sobą powiązane;
- eksploatacja zakładu, w którym prowadzona jest działalność niebezpieczna lub w którym są składowane lub wykorzystywane niebezpieczne substancje bądź preparaty oraz która, poza zakładem, powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
- produkcja, przetwarzanie, obsługa, wykorzystywanie, posiadanie, przechowywanie, transport, przywóz, wywóz i usuwanie materiałów jądrowych lub innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
- zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, z wyjątkiem przypadków gdy postępowanie to dotyczy nieznacznej ilości takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków;
- handel okazami chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, ich częściami lub pochodnymi;
- jakiekolwiek postępowanie, które powoduje znaczne zniszczenie siedliska przyrodniczego na terenie chronionym;
- produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie substancji zubożających warstwę ozonową.
Zmiany w dotychczasowych przestępstwach środowiskowych
W porównaniu z dyrektywą z 2008 roku zauważyć można, że w przypadku części przestępstw środowiskowych rozszerzony został zakres przedmiotowy.
Jeśli chodzi o emisję szkodliwych materiałów i substancji to zauważono, że również wprowadzanie do środowiska energii może wywoływać szkodliwe skutki. Wskazano także, że karalne powinno być nie tylko spowodowanie znacznej szkody dla jakości powietrza, gleby lub wody, zwierząt lub roślin, ale także ekosystemu jako ogółu.
Zmianie ma ulec także kształt przestępstw odpadowych. Nieprawidłowe gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi ma być zawsze karalne, jeśli dotyczy ilości większych niż nieznaczne. Natomiast nieprawidłowe gospodarowanie innymi odpadami będzie przestępstwem, jeśli wywoła negatywne skutki dla ludzi lub środowiska. W zakresie przemieszczenia odpadów przesunięto granicę ilościową. Do tej pory karalne było nielegalne przemieszczanie odpadów w znacznych ilościach, teraz wystarczy że ilość będzie większa niż nieznaczna.
W zakresie karalności szkodliwej w skutkach eksploatacji instalacji, w której prowadzona jest działalność niebezpieczna lub przechowywane są niebezpieczne substancje poza kosmetycznymi zmianami również wskazano na wywołanie szkody w ekosystemie jako dodatkową alternatywną przesłankę odpowiedzialności.
Nieprawidłowe postępowanie z materiałami i substancjami promieniotwórczymi również będzie inaczej rozpatrywane pod kątem prawa karnego. Mianowicie mowa już nie o „materiałach jądrowych lub innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych”, ale ogólniej o „materiałach promieniotwórczych lub substancjach promieniotwórczych”. Dodatkowo do karalnych zachowań poza produkcją, przetwarzaniem, obsługą, wykorzystywaniem, posiadaniem, przechowywaniem, transportem, przywozem, wywozem i usuwaniem dojdzie jeszcze wytwarzanie.
Zubażanie warstwy ozonowej nadal będzie stanowiło przestępstwo, ale jego zakres zostanie rozszerzony. Obecnie ścigane są produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie substancji zubożających warstwę ozonową. Do tego dojdzie jeszcze ich uwalnianie. Dodatkowo poza substancjami będzie to dotyczyło także produktów i urządzeń oraz ich części zawierających substancje zubożające warstwę ozonową lub których funkcjonowanie jest uzależnione od tych substancji.
Podtrzymana zostanie karalność zrzucania substancji zanieczyszczających pochodzących ze statków, wymagana obecnie przez dyrektywę 2009/123/WE.
Ochrona gatunków i siedlisk
Rozszerzona zostanie też ochrona okazów chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory. Do tej pory karalne musiało być co najmniej zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów chronionych gatunków. Z odpowiedzialności zwalniało stwierdzenie, że proceder dotyczył nieznacznej ilości takich okazów i miał nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków. Teraz karalne ma być także pozyskiwanie, sprzedaż lub oferowanie do sprzedaży. Zrezygnowano z określenia „przywłaszczania sobie”, jako że faktycznie pokrywa się to z pozyskiwaniem i posiadaniem. Dodatkowo karalny ma być handel nawet pojedynczym okazem gatunku chronionego.
Obok znacznego zniszczenia siedliska przyrodniczego na terenie chronionym ścigane ma być także samo niepokojenie gatunków na tym terenie.
Ochrona środowiska przez wprowadzenie nowych rodzajów przestępstw
Poza doprecyzowaniem lub rozszerzeniem zakresu znanych już rodzajów czynów zabronionych dyrektywa wprowadzi też karalność innych zachowań. Nowymi przestępstwami będą:
- nielegalne wprowadzanie do obrotu produktu, którego użycie na dużą skalę, które powoduje zrzut, emisję lub wprowadzenie pewnej ilości materiałów lub substancji, energii lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody oraz powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała osób lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, gleby lub wody, lub znaczną szkodę dla ekosystemu, zwierząt lub roślin;
- nieprawidłowe postępowanie z substancjami takimi jak chemikalia, środki ochrony roślin, produkty biobójcze;
- nieprawidłowe postępowanie z rtęcią, związkami rtęci, mieszaninami rtęci oraz produktami z dodatkiem rtęci;
- nielegalna realizacja przedsięwzięć, jeżeli powoduje lub może powodować znaczną szkodę dla środowiska;
- nieprawidłowy recykling statków;
- nieprawidłowe postępowanie z instalacją związaną ze złożami ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarach morskich powodujące szkodę lub zagrażające ludziom lub środowisku;
- nadmierny pobór wód powierzchniowych lub gruntowych;
- nielegalne udostępnianie na rynku unijnym i wywóz z Unii towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów – chyba, że dotyczy to nieznacznych ilości;
- nielegalne uwalnianie do środowiska lub rozprzestrzenianie inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii;
- wszelkie wykorzystywanie fluorowanych gazów cieplarnianych oraz produktów i urządzeń oraz ich części zawierających fluorowane gazy cieplarniane lub których funkcjonowanie jest uzależnione od tych gazów.
Dodatkowo pojawi się wymóg, aby jako kwalifikowane, czyli surowiej karalne, traktować przestępstwa, których skutkiem jest:
- zniszczenie lub rozległa i znaczna szkoda, która jest nieodwracalna albo długotrwała, dla ekosystemu o znacznych rozmiarach lub wartości środowiskowej, lub dla siedliska na terenie chronionym, lub
- rozległa i znaczna szkoda, która jest nieodwracalna albo długotrwała dla jakości powietrza, gleby lub wody.
Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych
Dyrektywa wymusi także zaostrzenie przepisów dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa środowiskowe. Mianowicie kary mają być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Surowiej mają być też karane czyny traktowane jako kwalifikowane.
Poza wysokimi grzywnami uzależnionymi w większości przypadków od całkowitego światowego obrotu, podmiotom zbiorowym mają też grozić inne sankcje takie jak:
- obowiązek przywrócenia środowiska do stanu poprzedniego w określonym terminie, jeżeli szkoda jest odwracalna lub zapłaty odszkodowania za szkodę wyrządzoną środowisku, jeżeli szkoda jest nieodwracalna lub sprawca nie jest w stanie dokonać takiego przywrócenia do stanu poprzedniego;
- pozbawienie prawa do korzystania ze świadczeń publicznych lub pomocy publicznej;
- pozbawienie dostępu do finansowania publicznego, wtym do procedur przetargowych, dotacji, koncesji i licencji;
- czasowy lub stały zakaz prowadzenia działalności gospodarczej;
- cofnięcie zezwoleń i upoważnień do prowadzenia działalności, która doprowadziła do odnośnego przestępstwa;
- umieszczenie pod nadzorem sądowym;
- sądowy nakaz rozwiązania;
- zamknięcie zakładów wykorzystanych do popełnienia przestępstwa;
- zobowiązanie przedsiębiorstw do ustanowienia systemów należytej staranności w celu zwiększenia zgodności z normami środowiskowymi;
- publikacja całości lub części orzeczenia sądowego.
Implementacja dyrektywy
Planuje się nałożyć na Państwa Członkowskie obowiązek wprowadzenia w życie przepisów niezbędnych do wykonania dyrektywy w terminie 2 lat od daty jej wejścia w życie.
Ochrona środowiska poprzez prawo karne ma już miejsce w Polsce. Rozdział XXIII Kodeksu karnego reguluje przestępstwa przeciwko środowisku. Szeroki zakres nowej dyrektywy wymusi jednak konieczność zmian w obowiązujących przepisach oraz wprowadzenie nowych przestępstw. Nowa dyrektywa powinna też stanowić motywację dla rządzących, aby rozwiązać problem nieskutecznych przepisów o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
For English summary click here.
