Z dniem 1 czerwca 2021 roku swoją działalność rozpoczęła Prokuratura Europejska. To niezależny organ Unii Europejskiej odpowiedzialny za prowadzenie postępowań przygotowawczych, wnoszenie i popieranie oskarżeń oraz wytaczanie powództw przeciwko sprawcom przestępstw naruszających interesy finansowe UE, w tym nadużyć finansowych, korupcji, prania brudnych pieniędzy i transgranicznych oszustw VAT-owskich. Polska nie przystąpiła do współpracy, jednak nie oznacza to, że powołanie tego organu w żaden sposób nie dotknie polskich podmiotów.
Kiedy Prokuratura Europejska posiada właściwość
Prokuratura Europejska (zwana też EPPO; dalej: PE) została ustanowiona na podstawie Rozporządzenia Rady UE 2017/1939 z dnia 12 października 2017 roku. Posiada ona dwupoziomową strukturę. Centrala mieści się w Luksemburgu i składa się z europejskiego prokuratora generalnego oraz kolegium prokuratorów. Struktura krajowa składa się z delegowanych prokuratorów europejskich i ze stałych izb. Delegowani prokuratorzy europejscy w państwach UE uczestniczących we współpracy mają za zadanie prowadzić postępowania przygotowawcze oraz wnosić i popierać oskarżenia. Działają w sposób całkowicie niezależny od organów krajowych. Szczegóły na temat roli i struktury Prokuratury Europejskiej można przeczytać na stronie Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej.
Prokuratura Europejska jest właściwa w sprawach dotyczących przestępstw naruszających interesy finansowe Unii, w tym wyłudzeń dotacji unijnych, wykorzystania środków unijnych niezgodnie z przeznaczeniem, czy transgranicznych oszustw VAT-owskich, które wywołały szkodę o wartości co najmniej 10 mln EUR. Zasadniczo PE może prowadzić postępowania w tego typu sprawach, jeżeli zostały one popełnione na terytorium jednego lub kilku z państw członkowskich lub też sprawcą jest obywatel państwa członkowskiego, przy czym chodzi tu jedynie o państwa członkowskie Unii Europejskiej, które przystąpiły do współpracy (zgodnie z definicją z art. 2 pkt 1 rozporządzenia). Do tej pory 22 państwa przystąpiły do tzw. wzmocnionej współpracy. Są to Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Włochy.
Współpraca Polski z Prokuraturą Europejską
Choć Polska formalnie nie przystąpiła do współpracy, aktualnie trwają prace legislacyjne mające umożliwić polskim organom ścigania kooperację z Prokuraturą Europejską. Ministerstwo Sprawiedliwości w swoim projekcie zmiany Kodeksu postępowania karnego proponuje wprowadzenie do ustawy karnoprocesowej nowego art. 615a pozwalającego na odpowiednie stosowanie do współpracy z Prokuraturą Europejską przepisów dotyczących:
- pomocy prawnej i doręczeń w sprawach karnych,
- występowania do państwa członkowskiego UE o przeprowadzenie czynności dochodzeniowych na podstawie europejskiego nakazu dochodzeniowego,
- występowania państwa członkowskiego UE o przeprowadzenie czynności dochodzeniowych na podstawie europejskiego nakazu dochodzeniowego,
- przyjmowania i przekazywania ścigania karnego,
- występowania państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania,
- występowania państwa członkowskiego UE o wykonanie orzeczenia wydanego w celu zapewnienia prawidłowego toku postępowania,
- zatrzymania i tymczasowego aresztowania obywatela państwa obcego, porozumiewania się za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości oraz rozliczania wydatków.
Nasuwa się pytanie, dlaczego potrzebne są zasady współpracy z Prokuraturą Europejską, skoro Polska nie przystąpiła do tego programu? Odpowiedź kryje się we wspomnianym wyżej zakresie właściwości PE.
Otóż choć sprawami dotyczącymi przestępstw popełnionych na terytorium Polski (niezależnie od obywatelstwa sprawcy) oraz przestępstw popełnionych przez polskich obywateli za granicą zajmują się co do zasady polskie organy ścigania, to Prokuratura Europejska w ramach wykonywania swoich zadań może wymagać pomocy dla zbadania pojawiających się w sprawach transgranicznych przestępstw „polskich wątków”. Przykładowo jeżeli udział w zorganizowanej grupie przestępczej zajmującej się oszustwami VAT-owskimi brałby polski obywatel, przebywający na terytorium Polski, to prowadzący postępowanie europejski prokurator będzie potrzebował dowodów, których nie będzie mógł zgromadzić w Polsce samodzielnie. Dlatego też Ministerstwo Sprawiedliwości dostrzegło potrzebę stworzenia podstaw do udzielania i występowania o pomoc prawną w zakresie postępowań prowadzonych przez Prokuraturę Europejską.
Zasady współpracy
Unijne rozporządzenie także przewiduje takie sytuacje. Zgodnie z art. 99 w zakresie, w jakim jest to niezbędne do wykonywania jej zadań, Prokuratura Europejska może ustanawiać i utrzymywać współpracę m.in. z organami państw członkowskich Unii Europejskiej, które nie uczestniczą we wzmocnionej współpracy. W szczególności PE może prowadzić bezpośrednią wymianę wszelkich informacji istotnych do wykonywania jej zadań.
Bardziej szczegółowo stosunki z państwami członkowskimi UE, które nie uczestniczą we wzmocnionej współpracy reguluje art. 105. Przepis ten przewiduje rozwiązania mające ułatwić wymianę informacji – zawieranie uzgodnień roboczych, delegowanie urzędników łącznikowych, czy wyznaczanie punktów kontaktowych.
Aktualnie trwają negocjacje nad roboczym porozumieniem między polską Prokuraturą Krajową a Prokuraturą Europejską dotyczące następujących kwestii: współpracy operacyjnej w sprawach karnych w ramach odpowiednich instrumentów, w tym współpracy sądowej, oddelegowania prokuratora łącznikowego z Polski do PE, wyznaczenie punktu kontaktowego PE w Rzeczypospolitej Polskiej, wymiany informacji strategicznych, spotkań wysokiego szczebla oraz spotkań technicznych i administracyjnych, wzajemnych konsultacji oraz wydatków.
Prokuratura Europejska a polskie podmioty
Z perspektywy polskich podmiotów prowadzących działalność na terenie właściwości Prokuratury Europejskiej należy rozróżnić trzy sytuacje.
Polskie przedsiębiorstwo może prowadzić za granicą działalność we własnym imieniu w ramach unijnej swobody przepływu usług i towarów. Wówczas jeżeli w postępowaniu prowadzonym przez PE pojawi się wątek dotyczący tej firmy, organ ten nie będzie mógł działać bezpośrednio. Konieczna będzie współpraca z polskimi organami, przynajmniej w zakresie w jakim pewne firmowe dokumenty będą się znajdowały w polskiej centrali. Nadto PE nie będzie mogła samodzielnie zatrzymać osób decyzyjnych przebywających w Polsce.
Podobnie sytuacja będzie wyglądała, jeśli polski przedsiębiorca utworzy za granicą swój oddział lub przedstawicielstwo. Oddział to wyodrębniona, samodzielna organizacyjnie część przedsiębiorstwa, która nie istnieje niezależnie od niego. Przedstawicielstwo również pozostaje w pełni zależne od przedsiębiorcy, przy czym może obejmować wyłącznie działalność w zakresie reklamy i promocji. Nie są to więc podmioty niezależne od głównego przedsiębiorstwa. Zatem w razie potrzeby EPPO powinno również w drodze pomocy prawnej zwrócić się do polskich organów. Inaczej będzie, jeżeli osoba decyzyjna przebywa na terenie właściwości PE.
Należy przy tym odróżnić możliwość prowadzenia postępowania przeciwko osobom zarządzającymi danymi podmiotami gospodarczymi od przeprowadzania pewnych czynności procesowych. Co do zasady na terytorium państwa współpracującego z PE, prokuratorzy europejscy mogą zarządzać przeszukania, czy zatrzymania rzeczy stanowiących dowody (art. 30 Rozporządzenia). Czy dotyczy to także zagranicznych oddziałów podmiotów posiadających główną siedzibę w państwie, które nie przystąpiło do wzmocnionej współpracy z PE? Rozporządzenie nie odpowiada wprost na to pytanie, a praktyka jego stosowania jest jeszcze młoda, jednak wydaje się, że tak.
Inaczej będzie przedstawiała się sytuacja w przypadku utworzenia za granicą zależnej spółki córki. Choć pomiędzy spółką córką a spółką matką będą istniały powiązania kapitałowe lub osobowe to formalnie jest to niezależny, samodzielny podmiot. Dlatego spółka córka z siedzibą na terytorium państwa, które przystąpiło do wzmożonej współpracy będzie mogła zostać wzięta pod lupę bezpośrednio przez EPPO.
Odpowiedzialność polskich przedsiębiorców za czyny popełnione za granicą
Należy przy tym podkreślić, że w żadnym przypadku nie ma mowy o bezkarności danego podmiotu. Niezależnie od możliwości procesowych jakie w danym układzie posiada Prokuratura Europejska, polski przedsiębiorca może odpowiadać karnie za popełnienie czynu zabronionego. Zgodnie z polskim kodeksem karnym polski obywatel może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej także za przestępstwo popełnione za granicą. Nadto w większości państw obowiązuje zasada odpowiedzialności terytorialnej, a zatem za przestępstwo popełnione na jego terytorium, niezależnie od posiadanego obywatelstwa. Prokuratura Europejska ma właściwość w sprawach, w których popełniono czyn na terenie państwa UE, które przystąpiło do wzmocnionej współpracy, niezależnie od obywatelstwa.
Dlatego warto przede wszystkim zapobiegać. Wielu trudnych sytuacji i podejrzeń można uniknąć wprowadzając zawczasu odpowiednie mechanizmy i wewnętrzne procedury, w szczególności w dziedzinie compliance. O znaczeniu compliance w przedsiębiorstwie pisaliśmy już wcześniej, jednak warto jeszcze raz przypomnieć, że jego zadaniem jest m.in. właśnie wyeliminowanie ryzyk karnych.
For English summary click here.
