W ostatnich latach tematyka odpowiedzialności za działania skutkujące niszczeniem środowiska, stała się w przestrzeni publicznej bardziej zauważalna i dyskutowana. Wpływ na to miały wydarzenia związane chociażby z katastrofą ekologiczną na Odrze latem 2022 roku, awariami oczyszczalni ścieków w dużych polskich miastach, budową tzw. „zamku” w Stobnicy na skraju Puszczy Noteckiej i obszaru Natura 2000, czy niedawnym skażeniem cieku po pożarze w Zielonej Górze. Powodowanie zniszczeń w przyrodzie może rodzić odpowiedzialność karną, nawet jeśli szkoda nie została wyrządzona umyślnie.
Wiele działań prewencyjno-represyjnych, związanych z ochroną środowiska, podejmowanych jest głównie na podstawie przepisów administracyjnoprawnych. Niemniej także prawo karne zajmuje się tą problematyką. Przestępstwom środowiskowym poświęcony jest cały XXII rozdział Kodeksu karnego. Ich wprowadzenie w 1997 roku wiązało się z tym, że ochrona środowiska naturalnego jest jednym z obowiązków władz publicznych. Konstytucja RP wprost nakazuje prowadzenie polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne zarówno współcześnie jak i w przyszłości. Z tego też powodu sankcje karne stanowią właśnie jeden z przejawów polityki państwa, związanej z ochroną środowiska. Ich celem jest odstraszanie potencjalnych sprawców od popełniania określonych czynów. Warto przy tym wspomnieć, że w ostatnich latach dokonano istotnych zmian w zakresie przestępstw środowiskowych. Zaostrzono grożące za nie kary, na co według Ministerstwa Sprawiedliwości wpływ miał mieć rozwój przestępczości środowiskowej.
Powodowanie zniszczeń w przyrodzie jako przestępstwo
Jedno z przestępstw z rozdziału XXII Kodeksu karnego jest uregulowane w art. 181 k.k., dotyczącym powodowania zniszczeń w przyrodzie. Przepis ten penalizuje w zasadzie trzy zachowania, a mianowicie:
- powodowanie zniszczeń w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach (kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat) – art. 181 § 1 k.k.;
- niszczenie lub uszkadzanie, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, roślin, zwierząt, grzybów lub ich siedlisk, lub siedlisk przyrodniczych, a przy tym powodowanie istotnej szkody (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5) – 181 § 2 k.k.;
- niszczenie lub uszkadzanie roślin, zwierząt, grzybów pozostających pod ochroną gatunkową lub ich siedlisk, niezależnie od miejsca czynu, a przy tym powodowanie istotnej szkody (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5) – art. 181 § 3 k.k.
Sensem istnienia przepisu jest ochrona środowiska naturalnego. Zgodnie z art. 3 pkt 39 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2022 roku, poz. 2556 – t.j.) środowisko naturalne to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami.
Czynność wykonawcza omawianych przestępstw polega na niszczeniu lub uszkadzaniu. Przez zniszczenie zwierzęcia, rośliny lub grzyba należy rozumieć spowodowanie śmierci zwierzęcia, rośliny lub grzyba.
Przykłady karalnych działań
W przypadku pierwszego czynu jego znamieniem jest „znaczna szkoda”. W Kodeksie karnym nie zawarto definicji tego znamienia. Uważa się jednak, że kryterium przyjęcia, czy zniszczenie ma „znaczne rozmiary”, jest przestrzenna wielkość zniszczonych lub uszkodzonych obiektów przyrody. Przykładowo, w wyniku wyrzucenia niebezpiecznych substancji zostaje zanieczyszczony znaczny obszar, np. lasy, łąki lub zbiorniki wodne, na którym zamieszkują liczne organizmy, w tym rzadko występujące.
W przypadku przestępstw z punktu drugiego oraz trzeciego znamieniem jest z kolei „istotna szkoda”. Szkoda jest istotna wtedy, gdy ma duże znaczenie przyrodnicze. Przykładowo, zniszczeniu ulegają osobniki chronionego gatunku.
Warto jeszcze przy tym zaznaczyć, że terenami objętymi ochroną są parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu, obszary „Natura 2000”, użytki ekologiczne oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.
Kwestia umyślności
Opisywane przestępstwa można popełnić zarówno umyślnie, jak i niemyślnie. Mówiąc w skrócie, umyślność polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu i chce go popełnić, albo przewidując możliwość jego popełnienia – godzi się na to. Nieumyślność natomiast polega na tym, że sprawca co prawda nie ma zamiaru popełnienia czynu, ale i tak go popełnia na skutek niezachowania wymaganej ostrożności.
Dla zrozumienia różnicy trzeba najpierw rozwinąć problematykę zamiaru. Jest to świadomość sprawcy i jego wola urzeczywistnienia czynu zabronionego poprzez swoje zachowanie, które może mieć formę:
- działania, czyli podjęcia czynności skutkujących zniszczeniem środowiska – jak np. wylanie chemikaliów do rzeki;
- zaniechania, czyli powstrzymania się od podjęcia czynności, które mogłoby uchronić środowisko przed zniszczeniem – jak np. niezałożenie filtrów na komin.
Zamiar pozostaje jedynie w sferze psychologicznej sprawcy, czyli mówiąc w skrócie dotyczy nastawienia umysłowego sprawcy do czynu. Podlega on jednak dowodzeniu na tych samych zasadach, co pozostałe znamiona przestępstwa.
W przypadku przestępstwa niszczenia środowiska to, czy czyn jest umyślny czy też nie ma ogromne znaczenie. Sprawcy popełniającemu czyn nieumyślnie grozi znacznie łagodniejsza kara. Przepis art. 181 § 4 k.k. wskazuje, że jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W przypadku nieumyślnego działania przy czynie drugim oraz trzecim sprawca będzie natomiast podlegał tylko grzywnie albo karze ograniczenia wolności (art. 181 § 5 k.k.). Jak zatem widać ustalenie, czy sprawca działał umyślnie bądź nieumyślnie, ma bardzo istotne znaczenia dla surowości określonych sankcji karnych.
Kiedy i w jaki sposób powstaje odpowiedzialność za powodowanie zniszczeń w przyrodzie?
W skrócie, odpowiedzialność powstaje wtedy kiedy zrealizowane zostają wszystkie znamiona przestępstwa. Brzmi to zapewne dość abstrakcyjnie, ale inaczej mówiąc, żeby przypisać komuś odpowiedzialność za opisane wyżej przestępstwa organy ścigania musza zbadać, czy:
- zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo środowisko naturalne;
- powstałe szkody mają znaczne rozmiary (art. 181 § 1 k.k.) lub powstała szkoda jest istotna (art. 181 § 2 k.k. oraz art. 181 § 3 k.k.);
- szkody powstały na terenie objętym ochroną (art. 181 § 2 k.k.);
- sprawca działał umyślnie lub nieumyślnie.
Dopiero po sprawdzeniu wszystkich przytoczonych wyżej punktów możliwe jest stwierdzenie, czy doszło do popełnienia określonego przestępstwa, czy też nie. W przypadku przestępstw środowiskowych bardzo często będzie wymagane przeprowadzenie opinii biegłych. Organy ścigania nie posiadają wiadomości specjalnych, związanych z ochroną środowiska. Nie będą zatem w stanie samodzielnie dokonać oceny, czy czyjeś działania wygenerowały zniszczenia lub uszkodzenia i jeśli tak, to czy można przypisać im znamię „znacznych rozmiarów” lub czy powstała szkoda jest „istotna”.
Granice odpowiedzialności za powodowanie zniszczeń w przyrodzie
Można zadać przy tym pytanie, czy każda ingerencja w środowisko, związana chociażby z chęcią realizacji jakiejś bliżej nieokreślonej inwestycji, będzie narażała nas na odpowiedzialność karną z art. 181 k.k.?
W tym kontekście trzeba przypomnieć, że realizacja danych inwestycji częstokroć może wiązać się z koniecznością uzyskania decyzji organów administracji publicznej. Dzieje się tak chociażby w przypadku dokonywania prac wymagających korzystania z wód lub mogących mieć wpływ na stan wód. W takim przypadku koniecznym może się okazać uzyskanie pozwolenia wodnoprawnego.
Jeśli zatem dana osoba przed rozpoczęciem zaplanowanej inwestycji konsekwentnie ubiega się o uzyskanie zgody na realizację tego przedsięwzięcia, przedstawiając organowi wyczerpującą dokumentację, niczego w niej nie pomijając, zwłaszcza tego co mogłoby stanowić przeszkodę dla uzyskania pozwolenia, to możliwość przypisania jej odpowiedzialności karnej w razie wystąpienia szkody zostanie znacznie ograniczona. Organy administracji publicznej mają bowiem obowiązek szczegółowo zapoznać się ze stanem faktycznym, wydając określoną decyzję na podstawie całokształtu okoliczności ujawnionych w danym postępowaniu. Organy rozważają także wpływ planowanej inwestycji na środowisko. Ma to decydujące znaczenie przy ocenie zasadności wniosku. Trzeba jednak zaznaczyć, że dana osoba po uzyskaniu stosownej decyzji powinna realizować prace zgodnie z wydanymi decyzjami, tj. w określonym zakresie oraz terminach.
Podsumowując powyższe, nie sposób przypisać jakiegokolwiek zamiaru osobie, która była przekonana, że realizowana przez nią inwestycja nie stanowi zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Warto jednak wskazać, że dodatkowy argument, przemawiający za brakiem jakiejkolwiek postaci zamiaru po stronie danego inwestora (w przypadku wystąpienia szkody), mogą stanowić prywatne ekspertyzy, sporządzone w związku z potrzebą uzyskania danej decyzji albo też niejako „przy okazji”. W taki sposób zostają bowiem zachowane wszelkie wymagane okolicznościami danej sprawy reguły ostrożności.
Powstanie szkody a odpowiedzialność
Co natomiast w przypadku kiedy okaże się, że organy ścigania stwierdzą, że po stronie danej osoby wystąpił zamiar (chociażby ewentualny) lub osoba ta działała nieumyślnie, a przy tym miała miejsce szkoda? Raz jeszcze należy wskazać, że znamieniem pierwszego z opisywanych czynów jest „znaczna szkoda” (art. 181 § 1 k.k.), a dwóch pozostałych „istotna szkoda” (art. 181 § 2 i 3 k.k.). Przy tym należy wskazać na trzy istotne kwestie.
- po pierwsze, przez zniszczenia „znacznych rozmiarów” należy rozumieć spowodowanie nieodwracalnych strat, które dotknęły wielkich obszarów roślinności – np. wycięcie lub doprowadzenie do wyschnięcia kilku hektarów lasu – albo dużej liczby zwierząt – np. wytrucie ryb w jeziorze lub stawie hodowlanym;
- po drugie, szkoda w środowisku naturalnych w „znacznych rozmiarach” oraz „istotna szkoda” nie są utożsamiane ze szkodą w znacznych rozmiarach w rozumieniu art. 115 § 7 k.k. Szkoda powstała w świecie roślinnym lub zwierzęcym nie jest wymierna i nie da się wyrazić kwotą pieniężną;
- po trzecie zachowanie sprawcy przestępstw zniszczenia środowiska powinno cechować się uciążliwością dla całej biosfery, w szczególności zaś dla ekosystemu, którego naturalna równowaga zostaje zakłócona przez czyn zabroniony. Uciążliwości te nie mogą jednak występować nie tylko na skalę lokalną, lecz winny obejmować skutki istotne globalnie, godząc w byt biologiczny określonych gatunków roślin, zwierząt lub specyficznych ekosystemów.
Pojęcie „znacznej szkody”
W uzupełnieniu do powyższego warto jeszcze przytoczyć stanowisko wyrażane w orzecznictwie. Otóż sądy zaznaczają, że przez „znaczną szkodę” z art. 181 § 1 k.k. należy rozumieć spowodowanie nieodwracalnych strat, które dotknęły wielkich obszarów roślinności albo dużej liczby zwierząt. Zgodnie zaś z orzecznictwem Sądu Najwyższego o wielkości lub istotności szkody nie tyle decyduje wartość pieniężna strat, ile ich rozmiary. Ocena istotności powinna przy tym uwzględniać nie wartość materialną a przyrodniczą roślin, rzadkość ich występowania, czy wyjątkowość. Kryterium istotności powinno zostać ustalone zatem na podstawie wiadomości specjalnych, będących w posiadaniu ekspertów z odpowiedniej dziedziny.
W tym względzie znów warto wspomnieć, że prócz ubiegania się o zgody administracyjne, warto także uzyskać opinie eksperckie. Z jednej strony umożliwi to uzyskanie wytycznych i porad, których przestrzeganie powinno zapobiegać negatywnym skutkom dla środowiska. Ponadto w niektórych przypadkach ekspert może zalecić podjęcie pewnych działań, które wręcz doprowadzą do poprawy stanu środowiska na danym obszarze. Przy realizacji danych prac warto także prowadzić stały monitoring danego obszaru. Dokumentacja ta pomoże wykazać, że nie doszło do pogorszenia stanu środowiska. Ponadto warto udokumentować, że konsekwentnie stosowano się do zaleceń zawartych w danych decyzjach administracyjnych oraz w prywatnych ekspertyzach.
Rozwijając powyższe trzeba wskazać, że o tym, czy szkoda miała „znaczne rozmiary” lub czy byłą „istotna” nie będzie przesądzała wielkość realizowanej inwestycji, czy charakter podejmowanych przez inwestorów prac. W orzecznictwie wprost zaznaczono, że wystąpienie następstw o jakich mowa m.in. w art. 181 § 1 k.k. nie można domniemywać np. poprzez odwołanie się do charakteru czy skali podejmowanych wobec środowiska działań. Należy w każdym przypadku wykazać, iż po pierwsze zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym faktycznie wystąpiły, a także że były one znacznych rozmiarów. Tym samym trzeba uznać, że samo wystąpienie szkody nigdy nie będzie równoznaczne z wystąpieniem „istotnej szkody” lub szkody „znacznych rozmiarów”.
Podsumowanie
Jak wskazano w artykule, przestępstwo środowiskowe z art. 181 k.k. penalizuje w zasadzie trzy zachowania. Odpowiedzialność karna za każde z nich aktualizuje się po realizacji ściśle określonych znamion. Znamionami tymi są m.in. wystąpienie szkody „znacznych rozmiarów” (art. 181 § 1 k.k.) lub spowodowanie „istotnej szkody” (art. 181 § 2 i 3 k.k.). Oba te pojęcia powinny być rozumiane poprzez spowodowanie nieodwracalnych strat, które dotknęły środowisko. Zachowanie sprawcy powinno się natomiast cechować uciążliwością dla całej biosfery.
Przy realizacji określonych inwestycji nieraz może zaistnieć ryzyko naruszenia środowiska naturalnego. Z tego względu należy pamiętać o uzyskiwaniu stosownych pozwoleń od organów administracji publicznej. Organ administracji publicznej przed wydaniem określonej decyzji powinien zbadać wpływ zamierzonej inwestycji na środowisko. Warto także dodatkowo „zadbać” o uzyskanie ekspertyz prywatnych. Przede wszystkim jednak realizacja inwestycji powinna zawsze przebiegać zgodnie ze wskazaniami określonych decyzji administracyjnych oraz uwag biegłych. W ten sposób najłatwiej zapobiegać sytuacji, w której inwestorowi groziłaby odpowiedzialność karna.
Poruszona w artykule tematyka została opisana tylko skrótowo. Dlatego też zachęcamy do śledzenia wpisów na naszych blogach, na których jeszcze nieraz będziemy poruszać problematykę przestępstw środowiskowych.
For English summary click here.
