W ostatnich miesiącach zaszły istotne zmiany w zakresie zasad dotyczących restrukturyzacji i upadłości, co jest konsekwencją sytuacji społeczno-gospodarczej wywołanej pandemią wirusa SARS-CoV-2. Przyjmowane rozwiązania mają na celu wesprzeć przedsiębiorców, którzy na skutek zamrożenia gospodarczego znaleźli się na skraju bankructwa. Jednym z takich rozwiązań jest ustawa o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 roku, Dz.U. z 2020 r. poz. 695). W ustawie przewidziano wiele rozwiązań dla wsparcia przedsiębiorców w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom epidemii w aspekcie społeczno-gospodarczym. Niezależnie jednak od takiego wsparcia, należy pamiętać, aby weryfikując na bieżąco sytuację finansową spółki wobec zarządzania kryzysowego w wielu przedsiębiorstwach oraz regulacji prawnych ww. ustawy w zakresie biegu terminów do zgłoszenia wniosku o upadłość, pamiętać o konsekwencjach prawnych niezłożenia w terminie wniosku o upadłość, w tym także o ryzykach karnych z tym związanych.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA Z ART. 586 K.S.H. W ŚWIETLE PRZEPISÓW TZW. TARCZY ANTYKRYZYSOWEJ.
Z punktu widzenia osoby zarządzającej spółką, tj. osoby, na której – wobec zaistnienia określonych w przepisach przesłanek – ciąży prawny obowiązek złożenia wniosku o upadłość spółki (dotyczy on wszystkich spółek prawa handlowego, w których występuje członek zarządu lub likwidator), kluczowe jest określenie momentu, w którym spółka znajduje się w „warunkach uzasadniających zgodnie z przepisami ogłoszenie upadłości” (sformułowanie z art. 586 k.s.h.).
Właśnie w tym zakresie ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych, które budzą jednak wiele wątpliwości w zakresie ich interpretacji, a co za tym idzie obawy co do praktyki ich stosowania. Przepisy ww. ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 roku przewidują dodanie po art. 15zzr ustawy z dnia 2 marca 2020 roku przepisu art. 15zzra, zgodnie z którym jeżeli podstawa do ogłoszenia upadłości dłużnika powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego
z powodu COVID-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu COVID-19, bieg terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, o którym mowa w art. 21 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (termin 30 dni) nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega przerwaniu. Po tym okresie termin ten biegnie na nowo. Jeżeli stan niewypłacalności powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 domniemywa się, że zaistniał z powodu COVID-19.
Z powyższego wynika zatem, że z perspektywy prawidłowego określenia terminu zgłoszenia wniosku o upadłość, kluczowa jest ocena powodów powstania niewypłacalności w spółce. Przewidziane w art. 15zzra zawieszenie biegu terminu do zgłoszenia wniosku dotyczy bowiem wyłącznie sytuacji wynikających z COVID-19 powstałych w okresie obowiązywania stanu epidemii.
Jak podnoszą eksperci takie rozwiązanie, choć z całą pewnością potrzebne, stanowi jednocześnie wyzwanie, a w pewnym stopniu także ryzyko związane z możliwością błędnej oceny przyczyn powstania podstaw do ogłoszenia upadłości dłużnika oraz tego kiedy rzeczywiście nastąpił stan niewypłacalności spółki, a w konsekwencji błędnej oceny co do właściwego terminu do zgłoszenia wniosku o upadłość.
Warto mieć na uwadze, że następstwem uchybienia w tym zakresie jest niezgłoszenie wniosku o upadłość w terminie, co w sytuacji powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki stanowi czyn zabroniony. Zgodnie bowiem z art. 586 k.s.h. kto będąc członkiem zarządu spółki albo likwidatorem, nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Należy także pamiętać, że zgodnie z poglądami doktryny i linią orzeczniczą odpowiedzialność karna z art. 586 k.s.h. dotyczy wyłącznie niezgłoszenia wniosku o upadłość, brak jest kryminalizacji nieprawidłowego złożenia wniosku (np. do niewłaściwego sądu czy przez niewłaściwą osobę). Natomiast w świetle aktualnych zmian w zakresie biegu terminu do złożenia wniosku istotne jest, że z drugiej strony kryminalizacją objęte jest złożenia prawidłowego wniosku, ale po terminie 30 dni od wystąpienia warunków uzasadniających ogłoszenie upadłości.
Wydaje się zatem, że ryzyko mylnej oceny ww. okoliczności aktualizuje się także w tym kontekście. Bowiem zgodnie z powyższą regulacją po ustaniu epidemii w sytuacji istniejącego stanu niewypłacalności osoby zarządzające spółką od ustania obowiązywania okresu epidemii i powrotu do „normalności” mają 30 dni na przygotowanie wszystkich potrzebnych dokumentów i zgłoszenie wniosku.
***
Co istotne, określenie pola kryminalizacji zachowań wskazanych w art. 586 k.s.h. jest ściśle związane z przepisami prawa upadłościowego. Sprawca przestępstwa niezgłoszenia wniosku o upadłość w terminie jest obowiązany do odpowiedniego działania na podstawie przepisów, w tym przede wszystkim art. 10, 11, 20 i 21 p.u.
Zgodnie z art. 10 p.u. upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 11 ust. 1 p.u.). W uproszczeniu można powiedzieć, że obowiązek zgłoszenia wniosku o upadłość aktualizuje się w sytuacji gdy dłużnik:
- utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań (przy czym przyjmuje się, że stan taki występuje, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 miesiące);
- jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące.
Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 21 ust.1 p.u.). Zgodnie z art. 15zzra ustawy z dnia 2 marca 2020 roku, bieg 30-dniowego terminu zależny jest aktualnie od tego czy stan niewypłacalności spółki powstał z powodu COVID-19 oraz czy powstał w okresie obowiązywania stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19. Osoby, na których ciąży ustawowy obowiązek zgłoszenia wniosku o upadłość badając i analizując sytuację finansową spółki, wobec zaistnienia stanu niewypłacalności będą musiały zweryfikować dokładnie czas i powody jej powstania, by w ten sposób ustalić prawidłowo termin zgłoszenia wniosku o upadłość spółki. Ponownie przypomnieć należy, że kluczowym jest bowiem określenie momentu, w którym zaistniały okoliczności uzasadniające złożenie wniosku o upadłość, co wobec treści powyższego przepisu wydaje się dość skomplikowane.
W tym miejscu, mając na uwadze powyższą regulację prawną tzw. Tarczy Antykryzysowej wynikającą z sytuacji gospodarczej w kraju z powodu COVID-19, a tym samym sytuacji finansowej wielu spółek, warto zwrócić uwagę na kluczowe z perspektywy odpowiedzialności karnej z art. 586 k.s.h. okoliczności:
- Z perspektywy postępowania karnego, w praktyce istotne jest przede wszystkim ustalenie wszelkich okoliczności związanych z niewypłacalnością spółki. Niezbędne
i kluczowe jest zatem dokonanie szczegółowych analiz finansowych, badanie sytuacji spółki, a w toku postępowania przygotowawczego wydanie opinii w tym zakresie przez biegłego (stwierdzenie czy wystąpiły okoliczności aktualizujące zgłoszenie wniosku
o upadłość spółki, ale także czy okoliczności te wystąpiły z powodu COVID-19
i w okresie obowiązywania stanu epidemii z niego wynikającego, będzie wymagało bowiem wiedzy specjalistycznej). - Dodać należy, iż przestępstwo niezgłoszenia wniosku o upadłość z art. 586 k.s.h. jest przestępstwem formalnym. Do jego bytu nie jest więc konieczne wykazanie jakiejkolwiek straty poniesionej przez wierzycieli upadłego. Wystarczy jedynie niezgłoszenie w ustawowym terminie wniosku o upadłość mimo faktu stwierdzenia niewypłacalności dłużnika.
- Dla bytu przestępstwa nie ma znaczenia motywacja sprawcy, który nie składa
w terminie wniosku o upadłość. - Obowiązek ustawowy zgłoszenia wniosku o upadłość dotyczy członków zarządu oraz likwidatorów – mówimy w tym kontekście o podwyższonych standardach staranności.
- Ale co istotne w praktyce ważne będzie zbadanie na kim rzeczywiście ciążył prawny obowiązek zgłoszenia wniosku, wskazanie konkretnej osoby (indywidualizacja odpowiedzialności karnej), istotne jest wykazanie fizycznej możliwości danego zachowania – złożenia wniosku o upadłość przez daną osobę – nie można zatem przyjmować automatyzmu sprowadzającego się wyłącznie do wskazania kto w danym okresie sprawował określoną funkcję w spółce.
- Warto podkreślić, że przestępstwo z art. 586 k.s.h. jest przestępstwem trwałym. Czas popełnienia przestępstwa z art. 586 k.s.h. rozpoczyna się pierwszego dnia po upływie 30-dniowego terminu od powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki, a kończy z chwilą złożenia przez przykładowo członka zarządu wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, ustania warunków uzasadniających upadłość spółki, bądź utraty przez sprawcę statusu osoby zobowiązanej do zgłoszenia takiego wniosku. Wskazana okoliczność ma zasadnicze znaczenie w kontekście biegu terminu przedawnienia karalności przestępstwa niezłożenia wniosku o upadłość w terminie.
- Istota karalności niezgłoszenia wniosku o upadłości wyraża się m.in. poprzez przedmiot ochrony tj. ochronę prawidłowego obrotu gospodarczego, prawidłowego funkcjonowania spółek handlowych, ale także ochronę majątkowych interesów ich wierzycieli i innych osób trzecich. Ma to duże znaczenie w świetle aktualnej trudnej sytuacji gospodarczej w kraju, gdyż zgłoszenie we właściwym terminie wniosku
o upadłość ma także zapobiegać wchodzeniu tych osób we współpracę
z niewypłacalną spółką. - Przestępstwo niezgłoszenia wniosku o upadłość jest tzw. przestępstwem
z zaniechania, należącym do przestępstw umyślnych. Zaniechaniu towarzyszyć musi przy tym zamiar bezpośredni lub ewentualny. W postępowaniu karnym istotne jest ustalenie czy osoba zobowiązana według przepisów do zgłoszenia wniosku wiedziała o zaistnienie warunków to uzasadniających i mimo tego zaniechała tej czynności lub będąc świadoma zaistnienia przyczyn upadłości, licząc na ewentualną poprawę
w przyszłości powstrzymała się od dokonania tej czynności. - Należy mieć zatem na uwadze, że z punktu widzenia odpowiedzialności karnej istotne jest nie tylko zaistnienie „warunków uzasadniających zgłoszenie wniosku”, ale także ustalenia w zakresie świadomości sprawcy co do wystąpienia tego stanu. Nie da się ukryć, że wobec normy art. 15zzra ustawy z dnia 2 marca 2020 roku i konieczności dokonania dodatkowo oceny w zakresie tego czy stan niewypłacalności spółki jest spowodowany COVID-19 oraz czy powstał w okresie epidemii ogłoszonej z tej przyczyny, ustalenia w zakresie świadomości sprawcy jawią się jako wyjątkowo skomplikowane i złożone. Szczególnie mając na uwadze możliwość popełnienia czynu zabronionego z art. 586 k.s.h. z zamiarem ewentualnym, gdzie konieczne będzie ustalenie czy np. członek zarządu danej spółki wkalkulował w decyzję co do złożenia wniosku o upadłość ewentualność przekroczenia 30-dniowego terminu zgłoszenia upadłości.
- Co istotne do tej pory w orzecznictwie zwracano uwagę, że w praktyce ocena sytuacji gospodarczej danej spółki dokonywana przez np. członka zarządu zawsze może być obarczona błędem. Istnieje możliwość, że członek zarządu przy zachowaniu należytej staranności będzie przekonany, że nie zachodzą przesłanki uzasadniające złożenie wniosku, a z analizy przeprowadzonej w toku postępowania karnego wynika, że powody takie zaistniały. Co do takich przypadków wskazuje się, że zasadnym jest niepociąganie do odpowiedzialności karnej (w tym kontekście niektórzy przedstawiciele doktryny wskazują na usprawiedliwiony błąd z art. 28 k.k.). Jakkolwiek warto pamiętać, że subiektywne przekonania i oceny osób zobowiązanych do zgłoszenia wniosku, co do przyszłej sytuacji finansowej spółki czy prognozowanie w zakresie aktualnej sytuacji gospodarczej w kraju i na świecie nie mogą wpłynąć automatycznie na wyłączenie odpowiedzialności karnej. Okoliczności te będą miały natomiast znaczenie jak wspomniano wyżej dla oceny strony podmiotowej przestępstwa (stopień zawinienia, określenie zamiaru).
- Dodatkowo w zakresie ryzyk karnych związanych z upadłością spółki i powinnościami osób nią zarządzających należy mieć na względzie, że ustawodawca kryminalizacją objął również m.in. zachowanie polegające na podaniu nieprawdziwych danych we wniosku o upadłość oraz podanie nieprawdziwych informacji co do stanu majątku dłużnika w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości, co zagrożone jest zgodnie z art. 522 p.u. karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Ponadto
w odniesieniu do wyżej wskazanych zmian w zakresie upadłości (art. 15zzra ustawy
z dnia 2 marca 2020 roku), warto pamiętać także o przepisie art. 301 §2 i 3 kodeksu karnego stanowiącego o karalnym doprowadzeniu do swojej upadłości lub niewypłacalności.
PODSUMOWANIE
Wobec powyższego, stwierdzić należy, że w kontekście odpowiedzialności karnej w związku z treścią przepisu art. 15zzra ustawy z dnia 2 marca 2020 roku, istotne będzie ustalenie wszelkich okoliczności dotyczących czasu i przyczyny powstania stanu niewypłacalności
w spółce w celu określenia właściwego terminu, w którym dana osoba zobowiązana była do złożenia wniosku o upadłość spółki, ale także ustalenie czy sprawca czynu zabronionego
z art. 586 k.s.h. miał świadomość zaistnienia ww. warunków i w konsekwencji powstałych w tym zakresie powinności przy jednoczesnej woli zaniechania wskazanych czynności. Powstaje interesujące, ale złożone szczególnie w dobie COVID-19 zagadnienie dotyczące rozróżnienia braku wiedzy od braku zamiaru.
Powstaje bowiem, analogicznie jak przy analizie ryzyk związanych z odpowiedzialnością karną z art. 296 k.k. (przestępstwo niegospodarności) istotne i trudne do rozstrzygnięcia zagadnienie w zakresie rozróżnienia i wykazania, że dane zdarzenie gospodarcze, sytuacja finansowa w spółce jest wynikiem konkretnie uwarunkowań spowodowanych COVID-19, a nie wypadkową wcześniejszych, innych czynników.
Analiza obecnej sytuacji nasuwa wiele wątpliwości co do tego czy jest możliwe jednoznaczne twierdzenie i ocena sytuacji z przekonaniem o ich słuszności w tym przedmiocie wobec niepewności i złożoności sytuacji i zawodnych ocen wielu menadżerów. Tym bardziej, podejmując czynności w ramach zarządzania kryzysowego w spółkach, trzeba mieć na uwadze również potencjalne ryzyka karne z tym związane.
