Choć dotychczasowe prace nad projektem zmiany ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wzbudziły już wiele kontrowersji, nie przyniosły wciąż zamierzonego efektu. Dnia 3 listopada 2022 r., przedstawiony został zaktualizowany projekt nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Po burzliwych konsultacjach i głosach sprzeciwu wobec projektu z sierpnia 2022 r., projektodawca zdecydował się zrezygnować z kilku najbardziej krytykowanych propozycji.
REZYGNACJA ZE ZMIANY DEFINICJI PODMIOTU ZBIOROWEGO
W sierpniowym projekcie ustawy (który również został omówiony na naszym blogu) zaproponowana została nowa definicja podmiotu zbiorowego zgodnie, z którą z ponoszenia odpowiedzialności wyłączone byłyby podmioty:
- które zatrudniały w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych mniej niż 500 pracowników, albo osiągały roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 100 milionów euro które i nie były mikro przedsiębiorcą, małym przedsiębiorcą lub średnim przedsiębiorcą,
- bądź te, których głównym celem ustawowym lub statutowym nie było prowadzenie działalności gospodarczej.
Oznaczało to, że podmioty mniejsze oraz tzw. „niegospodarcze” miały zostać wyłączone z zakresu stosowania ustawy. W najnowszym projekcie nowelizacji zrezygnowano jednak z wprowadzenia do ustawy nowej definicji – m.in. ze względu na spływające negatywne opinie.
Nadal jednak, sytuacja dużych podmiotów gospodarczych ma zostać zróżnicowana. Choć mniejsze podmioty również będą miały podlegać odpowiedzialności na gruncie znowelizowanej ustawy, to jednak na innych zasadach niż większe podmioty. Przedstawione powyżej kryteria zostały bowiem zaaplikowane do zmienionego projektu jako warunki ponoszenia bardziej surowej odpowiedzialności – o czym poniżej.
DWA MODELE ODPOWIEDZIALNOŚCI
Sposób pociągania do odpowiedzialności małych podmiotów oraz „niegospodarczych” co do zasady ma się nie zmienić. Oznacza to, że względem podmiotów zbiorowych, które spełniają przedstawione powyżej kryteria, zastosowanie będą miały dotychczasowe zasady odpowiedzialności. W projekcie został bowiem zawarty katalog czynów zabronionych, co do których nie obowiązuje zasada prejudykatu. De facto jest to jednak jedynie zmiana redakcyjna, która potwierdza wyjątki wprowadzone do ustawy we wrześniu b.r. Obejmują one określone przestępstwa przeciwko środowisku, ujęte zarówno w Kodeksie Karnym (rozdział XXII), jak i innych ustawach.
Względem większych podmiotów, projektodawca przewiduje odrębny model odpowiedzialności. Wyróżnia go w szczególności:
- brak wymogu prejudykatu – postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu może być prowadzone nawet w przypadku niewydania orzeczenia względem osoby fizycznej;
- możliwość stwierdzenia odpowiedzialności w sytuacji, w której znamiona czynu zabronionego zostały zrealizowane przez organ podmiotu;
- górna granica kary pieniężnej, która w przypadku większych podmiotów zbiorowych może być aż sześciokrotnie wyższa od standardowej kary (kolejno 30 000 000 zł. i 5 000 000 zł.), bądź może zostać ona wyznaczona poprzez procent przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony (do 3%).
WIĘKSZE GWARANCJE W POSTĘPOWANIU WYJAŚNIAJĄCYM
Projektodawca zrezygnował również z pomysłu zmiany umożliwiającej prokuratorowi prowadzenie postępowania wyjaśniającego na podstawie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, gdy nie toczy się postępowania karne przeciwko osobie fizycznej. Brzmienie ustawy już w obecnym jej kształcie budzi wątpliwości dotyczące zabezpieczenia interesów i praw podmiotów zbiorowych na etapie przedsądowym. Zgodnie bowiem z art. 22 obowiązującej ustawy, do postępowania w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, zastosowania nie mają przepisy Kodeksu postępowania karnego o postępowaniu przygotowawczym.
Rezygnacja ze szczątkowych gwarancji jakie występują w procesie karnym na etapie postępowania wyjaśniającego, tylko zwiększyłaby ryzyka, na które mogą być narażone podmioty i ich przedstawiciele przed skierowaniem sprawy do sądu. Postępowanie wyjaśniające ma być zatem prowadzone z zachowaniem gwarancji wynikających z kodeksu postępowania karnego, niemniej nadal z pominięciem regulacji dotyczących postępowania przygotowawczego. Te natomiast, gwarantują m.in. określenie maksymalnego okresu trwania postępowania i nadzór nad jego wydłużaniem, a także prawa strony do np. uczestnictwa w określonych czynnościach czy zapoznania się z aktami sprawy.
COMPLIANCE JAKO FORMA OCHRONY PRZED ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ
Nawet zmieniony projekt nowelizacji pozwala wnioskować o znacznej roli compliance w minimalizowaniu ryzyka poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy. Zachowana została bowiem regulacja, zgodnie z którą większy podmiot zbiorowy nie podlega odpowiedzialności, gdy wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością.
Z całą pewnością odtworzenie standardu staranności, jaką powinni zachować przedstawiciele podmiotu zbiorowego będzie budzić wątpliwości. Jednak budowanie linii obrony opartej na wykazaniu dochowania należytej staranności, wydaje się mieć większe szanse na powodzenie w sytuacji, w której organ rozpoznający sprawę jest zobowiązany do wzięcia tej okoliczności pod uwagę. Jest to zatem kolejny powód dla wdrożenia skutecznych praktyk z zakresu compliance, a także przeprowadzania regularnych audytów zewnętrznych.
PODSUMOWANIE
Analiza listopadowego projektu nowelizacji pozwala stwierdzić, że projektodawca wycofał się z najbardziej kontrowersyjnych i krytykowanych z dotychczasowych zmian. Nadal jednak, wypracowanie efektywnego modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wydaje się wymagać dalszych dyskusji i rozważań. Biorąc jednak pod uwagę doniosłość problematyki odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i szerokie zainteresowanie projektowanymi zmianami, można zakładać, że w najbliższym czasie będziemy mogli zapoznać się z nową wersją nowelizacji.
For English summary click here.
