Z uwagi na rosnącą świadomość prawną społeczeństwa – w szczególności w zakresie posiadanych przez pacjentów praw, a także z uwagi na powszechność świadczonych usług medycznych (zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym) rośnie liczba postępowań dotyczących odpowiedzialności publicznoprawnej oraz cywilnoprawnej osób i podmiotów wykonujących zawody medyczne oraz realizujących takie usługi. Świadcząc usługi medyczne warto mieć świadomość zagrożeń prawnych, które mogą wiązać się z wykonaniem świadczenia w sposób nieprawidłowy, czyli naruszający zasady sztuki i niezgodny ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej (tzw. błąd medyczny).
Kto może ponosić odpowiedzialność za tzw. błąd medyczny?
W pierwszej kolejności ustalić należy kto w ogóle może ponosić odpowiedzialność za świadczenie medyczne niezgodne ze wskazaniami wiedzy medycznej i naruszające reguły sztuki. Odpowiedzią która nasuwa się sama jest możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności lekarza, który sprawuje opiekę nad pacjentem. Zakres podstawowych obowiązków lekarza wyznacza przepis art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i dentysty, zgodnie z którym lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością.
Oprócz lekarzy odpowiedzialność za prawidłową opiekę nad pacjentem ponoszą również inni przedstawiciele zawodów medycznych, tj. pielęgniarki, położne, ratownicy medyczni, technicy medyczni. Przykładowo zakres podstawowych obowiązków pielęgniarek i położnych wyznacza przepis art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej: pielęgniarka i położna wykonują zawód, z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo, wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej oraz pośrednictwo systemów teleinformatycznych lub systemów łączności. Podobna regulacja znalazła się również w ustawie z dnia 1 grudnia 2022 r. o zawodzie ratownika medycznego i samorządzie ratowników medycznych: ratownik medyczny ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością (art. 35 ustawy).
Za naruszenie reguł ostrożności przy świadczeniu usług medycznych odpowiadać mogą również podmioty wykonujące działalność leczniczą.
Przewidziane przepisami prawa reżimy odpowiedzialności za tzw. błąd medyczny
Polski ustawodawca przewidział kilka reżimów odpowiedzialności, w których odpowiedzialność ponosić może osoba, która popełniła błąd medyczny.
W pierwszej kolejności wskazać należy na odpowiedzialność cywilnoprawną. Mogą ją ponosić zarówno osoby fizyczne jak i podmioty gospodarcze, które świadczą usługi medyczne (publiczne szpitale, prywatne kliniki oraz centra medyczne). W przypadku wykonywania przez personel medyczny świadczeń w ramach podmiotu wykonującego działalność leczniczą odpowiedzialność osób fizycznych i podmiotu będzie solidarna.
Odpowiedzialność cywilna może kształtować się dwojako. Po pierwsze w ramach odpowiedzialności deliktowej pacjent może domagać się zadośćuczynienia z tytułu naruszenia praw pacjenta (na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta), a także zadośćuczynienia i odszkodowania z uwagi na doznany rozstrój zdrowia lub uszkodzenie ciała na zasadach ogólnych (art. 444 i 445 § 1 k.c.). Po drugie na podstawie odpowiedzialności kontraktowej – za nienależyte wykonanie zobowiązań płynących z umowy o udzielanie świadczeń zdrowotnych zawieranej z Narodowym Funduszem Zdrowia.
Ponadto osoby fizyczne wykonujące zawody medyczne mogą ponosić również odpowiedzialność dyscyplinarną – zgodnie z przepisami regulującymi wykonywanie danego zawodu. Odpowiedzialność dyscyplinarną ponosi się za naruszenie zasad etyki zawodowej lub naruszenie przepisów dotyczących wykonywania zawodu. W przypadku lekarzy podstawę tej odpowiedzialności stanowi art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich. W przypadku pielęgniarek i położnych analogiczne zapisy przewidujące odpowiedzialność dyscyplinarną znajdują się w przepisie art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 1 lipca 2011 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych, zaś ratowników medycznych: art. 151 ust. 1 ustawy z dnia 1 grudnia 2022 r. o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie ratowników medycznych. Sankcjami, które mogą zostać orzeczone przez sąd dyscyplinarny są: upomnienie, nagana, kara pieniężna, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych, a także ograniczenie, zawieszenie lub nawet pozbawienie prawa do wykonywania zawodu.
Oprócz wyżej wymienionych reżimów odpowiedzialności osoby fizyczne wykonujące zawody medyczne mogą odpowiadać również na podstawie przepisów kodeksu karnego. Ze względu na swoją specyfikę to właśnie odpowiedzialność karna może nieść najdotkliwsze skutki dla osoby, która popełniła błąd medyczny.
Odpowiedzialność karna za przestępstwa przeciwko zdrowiu lub życiu
Kodeks karny przewiduje szereg przepisów, których celem jest ochrona najistotniejszych dóbr prawnych w postaci zdrowia i życia ludzkiego. Poniżej przedstawiona zostanie charakterystyka tych przestępstw, które najczęściej stanowią podstawę zarzutów stawianych osobom wykonującym zawody medyczne. Pamiętać należy, że przypisanie odpowiedzialności za przestępstwo możliwe jest dopiero po udowodnieniu, że sprawca swoim zachowaniem wypełnił wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa. Dotyczy to także przestępstw, których znamiona mogą zostać zrealizowane w sytuacji, gdy zostanie popełniony błąd medyczny.
Przestępstwa przeciwko życiu
Jeśli chodzi o zarzuty stawiane osobom wykonującym zawody medyczne, to dominują przestępstwa, których stronę podmiotową charakteryzuje nieumyślność. Ciężko bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której lekarzowi zarzucono by popełnienie czynu zabronionego umyślnego zabójstwa człowieka i miało to związek z wykonywanym przez niego zawodem.
Zarzutem, który może jednak zostać skutecznie postawiony przedstawicielowi personelu medycznego jest natomiast nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka. Przestępstwo to popełnia ten, kto naruszając reguły postępowania z dobrem prawnym – w przypadku lekarza będą to wskazania aktualnej wiedzy medycznej oraz reguły sztuki lekarskiej – doprowadza do zgonu pacjenta, nie mając świadomości i nie przewidując możliwości wystąpienia takiego skutku. Zgodnie z kodeksem karnym przypisanie odpowiedzialności jest możliwe jedynie w przypadku, gdy pomiędzy skutkiem w postaci śmierci człowieka, a zachowaniem lekarza, które w sposób obiektywny uznane zostanie za błąd medyczny, stwierdzone zostanie zaistnienie bezpośredniego związku przyczynowo – skutkowego. Oznacza to, że konieczne jest wykluczenie wszelkich ogniw pośrednich, które mogłyby uniemożliwić stwierdzenie tego związku. Przede wszystkim nie bierze się pod uwagę czynników zdrowotnych, których lekarz nie przewidział i nie mógł przewidzieć, np. chorób utajonych pacjenta, których osoba wykonująca świadczenie medyczne nie była w stanie stwierdzić na podstawie wyników badań, do których przeprowadzenia była zobligowana, zgodnie ze wskazaniami wiedzy medycznej.
Osobną kategorię przestępstw przeciwko życiu, które mogą dotyczyć osób wykonujących zawody medyczne stanowią czyny zabronione związane z przeprowadzaniem zabiegów eutanazji oraz aborcji. Ustawodawca na gruncie kodeksu karnego penalizuje tzw. zabójstwo eutanatyczne, czyli dokonane na żądanie i pod wpływem współczucia dla pokrzywdzonego (art. 150 § 1 k.k.), które zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Oprócz tego kodeks karny jako czyn zabroniony określa również zachowanie polegające na przerwaniu ciąży za zgodą kobiety z naruszeniem przepisów ustawy, a zatem w przypadkach, w których wykonanie aborcji jest niezgodne z warunkami przerywania ciąży sformułowanymi w art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach przerywania ciąży, a nawet pomoc kobiecie w aborcji w tych przypadkach. Przestępstwa te zagrożone są karą pozbawienia wolności do lat 3, przy czym zagrożenie ustawowe wzrasta od roku do 10 lat, jeśli następstwem przeprowadzonego zabiegu aborcji jest śmierć kobiety.
Przestępstwa przeciwko zdrowiu
Z praktyki wynika, że zarzuty, które najczęściej stawiane są członkom personelu medycznego dotyczą spowodowania uszczerbku na zdrowiu pacjenta. Nie ulega przy tym wątpliwości, że praktycznie każdy zabieg związany jest z ingerencją w ludzkie ciało i w konsekwencji w jakimś stopniu prowadzi do powstania u pacjenta uszczerbku na zdrowiu lub jego rozstroju. Tak będzie w przypadku operacji, która wymaga przecież naruszenia skóry i tkanek pacjenta, aby umożliwić przeprowadzanie zabiegu na właściwym organie – nie ulega przy tym wątpliwości, że spowodowanie rany, która będzie goić się przez kilka tygodni, stanowi skutek w postaci wywołania rozstroju zdrowia lub uszczerbku na zdrowiu. Podobnie będzie w przypadku amputacji kończyny w celu ratowania pacjentowi życia – tutaj również nie ma wątpliwości, że działanie takie skutkować będzie spowodowaniem trwałego kalectwa u pacjenta, a co za tym idzie mieści się w ustawowej definicji ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Zdarza się również, że w trakcie reanimacji krążeniowo-oddechowej ratownik medyczny lub pielęgniarka połamie poszkodowanemu, któremu udziela pomocy żebro. Jak zatem ustalić, które działanie osoby wykonującej zawód medyczny będzie skutkowało możliwością pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej?
Tak jak w przypadku przestępstw przeciwko życiu, czyn zabroniony stanowią wyłącznie te zachowania, które naruszają reguły postępowania z dobrem prawnym. Za przestępstwo będzie można uznać zatem tylko takie działanie lekarza lub innej osoby wykonującej zawód medyczny, które jest niezgodne ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej i sztuką lekarską. Oznacza to, że jeśli lekarz amputuje kończynę lub przeprowadza zabieg operacyjny skutkujący konieczności podjęcia przez pacjenta długotrwałej rekonwalescencji, ale czyni to w sposób mający uzasadnienie medyczne oraz zgodny ze wskazaniami aktualnej wiedzy, to nie poniesie on odpowiedzialności za przestępstwo.
Ustawodawca w kodeksie karnym podzielił przestępstwa skutkujące wywołaniem uszczerbku na zdrowiu na trzy kategorie: powodujące ciężki, średni lub lekki uszczerbek na zdrowiu.
Jako ciężki uszczerbek na zdrowiu definiuje się: pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, inne ciężkie kalectwo, ciężką chorobę nieuleczalną lub długotrwałą, chorobę realnie zagrażającą życiu, trwałą chorobę psychiczną, całkowitą albo znaczną trwałą niezdolność do pracy w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała, a także wycięcie, infibulację lub inne trwałe i istotne okaleczenie żeńskiego narządu płciowego. Średnim uszczerbkiem na zdrowiu jest spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia innego niż wyżej wymienione na okres przekraczający 7 dni. Pozostałe natomiast naruszenia czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia na okres trwający nie dłużej niż 7 dni stanowią lekki uszczerbek na zdrowiu.
Przestępstwa te popełnić można zarówno umyślnie jak i nieumyślnie. Nieumyślne spowodowanie uszczerbku na zdrowiu z racjonalnych względów wiąże się z karą, której ustawowe granice są niższe niż w przypadku czynów umyślnych. Co oczywiste w zarzutach stawianych przedstawicielom zawodów medycznych przez organy ścigania dominują nieumyślne typy przestępstw powodowania uszczerbku na zdrowiu. Ciężko bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której lekarz celowo wywołuje u pacjenta uszczerbek na zdrowiu, który w dodatku nie jest uzasadniony wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej.
Analogicznie jak w przypadku nieumyślnego spowodowania śmierci pomiędzy zachowaniem się osoby wykonującej zawód medyczny, a powstałym u pacjenta uszczerbkiem na zdrowiu musi istnieć niezakłócony ciąg przyczynowo – skutkowy, który organ ścigania zobowiązany jest wykazać odpowiednimi dowodami (z reguły podstawowy dowód w tym zakresie stanowi opinia biegłych z właściwych dziedzin medycyny), aby doprowadzić do przypisania sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo. Nie zawsze jednak konsekwencją braku możliwości wykazania przez organy ścigania bezpośredniego ciągu przyczynowo – skutkowego będzie umorzenie postępowania karnego wobec osoby wykonującej zawód medyczny.
Oprócz powyższych przestępstw ustawodawca w art. 160 k.k. przewidział również przestępstwo narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Powyższe oznacza, że nie jest konieczne wystąpienie skutku w postaci śmierci człowieka albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a także wykazania niezakłóconego ciągu pomiędzy takim skutkiem, a zachowaniem lekarza, aby pociągnąć go do odpowiedzialności karnej za niedopełnienie reguł sztuki lub postąpienie niezgodnie ze wskazaniami wiedzy medycznej. W przypadku przestępstw z art. 160 k.k. w taki przypadku wystarczające jest bowiem stwierdzenie, że nieprawidłowe zachowanie członka personelu medycznego mogło narazić pacjenta na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, które jednakże nie musi nastąpić.
Co istotne przepis art. 160 § 2 k.k. przewiduje kwalifikowaną odpowiedzialność dla tzw. gwaranta nienastąpienia skutku, a więc osoby na której ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo. Nie ulega wątpliwości, że osobami na których ciąży obowiązek opieki nad pacjentem są przedstawiciele zawodów medycznych, które udzielają mu świadczeń medycznych, a wiec lekarz, pielęgniarka, ratownik medyczny, a nawet technik medyczny, który przeprowadza i sporządza opis badania np. RTG, TK czy rezonansu magnetycznego.
W przypadku osób wykonujących zawody medyczne nierzadko zdarza się, że pacjent który do nich trafia znajduje się już w stanie bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia. Oczywistym zatem jest, że lekarz stanu zagrożenia życia lub zdrowia u pacjenta nie wywołał, co za tym idzie czy może to prowadzić do wyłączenia jego odpowiedzialności za przestępstwo z art. 160 § 2 k.k.? Wszystkie osoby obowiązane do opieki nad pacjentem, który znajduje się w stanie bezpośredniego zagrożenia życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu obowiązane są postępować zgodnie z regułami sztuki oraz wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, aby nie doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia pacjenta, a wręcz stan ten minimalizować. W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że lekarz, jako gwarant nienastąpienia skutku zobowiązany jest podjąć wszelkie działania – zgodne ze wskazaniami wiedzy medycznej i regułami sztuki – które mogą pozwolić na uchylenie stanu istniejącego niebezpieczeństwa u pacjenta. Jeśli zatem lekarz nie przeprowadzi zabiegu, który obiektywnie mógłby prowadzić do poprawy stanu zdrowia pacjenta narażonego na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, może ponieść odpowiedzialność z art. 160 § 2 k.k. Inaczej kształtuje się sytuacja lekarza, który nie podejmuje się przeprowadzenia zabiegu dlatego, że obiektywnie nie miałby on pozytywnego wpływu na poprawę stanu zdrowia pacjenta: „lekarz, który przejął opiekę nad pacjentem w sytuacji, gdy ten znajdował się już w stanie bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia nie może ponieść odpowiedzialności karnej z art. 160 § 2 lub 3 KK w sytuacji, gdy pożądane zachowanie alternatywne, tj. zabieg lekarski (operacja) nie stwarzał realnej możliwości nawet na zmniejszenie tego stanu zagrożenia dla życia pacjenta” (postanowienie SN z dnia 19 maja 2015 r., II KK 236/14, Legalis).
Przestępstwo narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez osobę zobowiązaną do opieki zagrożone jest karą pozbawienia wolności w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat. W przypadku typu nieumyślnego tego przestępstwa sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.
Podsumowanie
Aby zabezpieczyć się przed możliwością przypisania odpowiedzialności karnej za błąd medyczny przedstawiciel zawodu medycznego winien przede wszystkim dbać, aby realizowane przez niego świadczenia medyczne były wykonywane zgodnie z aktualną wiedzą medyczną oraz regułami sztuki. Z tego powodu – w dobie ciągłych zmian, innowacji oraz rozwoju w dziedzinie medycyny – istotne jest ciągłe podnoszenie swoich kompetencji oraz dbanie o aktualność posiadanej wiedzy medycznej, w taki sposób, aby zapewnić pacjentom najwyższe bezpieczeństwo. Niestety z uwagi na obserwowany spadek zaufania społeczeństwa do osób wykonujących zawody medyczne, a także wzrost świadomości prawnej, liczba postępowań karnych wobec osób wykonujących zawody medyczne ciągle wzrasta. Co do zasady jednak lekarz, który postępuje zgodnie z regułami sztuki oraz wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej powinien się czuć bezpieczny. Należy jednak zwrócić uwagę, że nawet to nie zawsze uchroni go od często długotrwałego postepowania karnego, w którym konieczne będzie wykazanie, że obrane wobec pacjenta metody leczenia nie były obarczone błędem medycznym. Bolączką postępowań karnych w tych sprawach jest bowiem ich długotrwałość, która najczęściej spowodowana jest bardzo wydłużonym okresem oczekiwania na wydanie przez biegłych z właściwych dziedzin medycyny opinii, w szczególności, jeśli opinia ta ma mieć charakter interdyscyplinarny. Opinia ta niejednokrotnie ma również charakter przesądzający, jeśli chodzi o możliwość przypisania odpowiedzialności karnej przedstawicielowi zawodu medycznego za błąd medyczny.
