W polskim Kodeksie karnym znajduje się kilkanaście podstawowych rodzajów przestępstw wymierzonych w obrót gospodarczy. Wśród nich wyróżniają się te najczęściej obecne w aktach oskarżenia, takie jak udaremnienie zaspokojenia wierzyciela lub oszustwo kredytowe. Stosunkowo mało znanym rodzajem przestępstwa jest nierzetelne prowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej. Przestępstwo to, ze względu na relatywnie rzadko prowadzone postępowania, pozostaje nieznane szerszemu kręgowi przedsiębiorców. Konsekwencje jego popełnienia mogą być jednak bardzo poważne, zwłaszcza gdy przedsiębiorcy nie stosują odpowiednich zabezpieczeń w procesie prowadzenia dokumentacji spółki.
Ochrona obrotu gospodarczego
Przestępstwo nierzetelnego prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej, wbrew zwyczajowo przyjętej nazwie, obejmuje znacznie więcej czynności podlegających karze. Art. 303 § 1 Kodeksu karnego kryminalizuje wyrządzenie szkody majątkowej osobie fizycznej, prawnej albo jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Szkoda taka musi powstać w wyniku nieprowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej w ogóle albo prowadzenia jej nierzetelnie lub niezgodnego z prawdą. Kodeks karny wymienia jako przykłady takich działań jej niszczenie, usuwanie, ukrywanie, przerabianie i podrabianie. Katalog ten nie jest zamknięty, a wyrządzenie szkody może nastąpić także w inny, nieprzewidziany przez ustawę sposób.
Choć pierwowzór przestępstwa nierzetelnego prowadzenia dokumentacji spółki obecny jest w polskim prawie od lat międzywojennych, w okresie PRL zrezygnowano z karania sprawców za ww. czyn. Ustawodawca wprowadził współczesny typ przestępstwa wraz z wejściem w życie aktualnego Kodeksu karnego w dniu 1 września 1998 roku. W ten sposób ochroną objęto interesy majątkowe osób fizycznych, prawnych i jednostek organizacyjnych występujące wyłącznie w zakresie obrotu gospodarczego. Dokumentowanie czynności obrotu gospodarczego ma bowiem kluczowe znaczenie dla jego bezpieczeństwa. Dzięki prawidłowo prowadzonej dokumentacji, zarówno kontrahenci, jak i organy kontrolne mogą poznać strukturę prawną, własnościową i organizacyjną danego przedsiębiorstwa. Odzwierciedlenie rzeczywistej kondycji finansowej spółki w dokumentacji, informacji na temat jej ewentualnego zadłużenia i terminowości regulowania zobowiązań pozwalają podjąć partnerom biznesowym decyzję co do prowadzenia podjęcia współpracy.
Co istotne, art. 303 k.k. dotyczy prowadzenia dokumentacji wyłącznie na potrzeby obrotu gospodarczego. Potencjalny sprawca nie poniesie zatem odpowiedzialności za nierzetelne prowadzenie dokumentacji we wszelkich innych relacjach cywilnoprawnych (W. Wróbel, W. Zontek [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., wyd. V, red. A. Zoll, Warszawa 2022, art. 303). Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 kwietnia 2008 roku o sygn. akt III KK 473/07, przestępstwo z art. 303 k.k. nie dotyczy także dokumentacji prowadzonej na cele podatkowe. Jeśli więc Skarb Państwa poniesie szkodę na skutek uchylania się od daniny publicznej, podatnik poniesie odpowiedzialność nie z tytułu art. 303 k.k., ale odpowiednich przepisów rozdziału 6 Kodeksu karnego skarbowego.
Kto musi prowadzić dokumentację działalności gospodarczej?
Obowiązki w zakresie prowadzenia dokumentacji wynikają z wielu innych aktów prawnych. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 lutego 2009 roku o sygn. akt V KK 330/08, „dokumentacja działalności gospodarczej, o której mowa w art. 303 k.k., to dokumentacja której obowiązek prowadzenia wynika z przepisu rangi ustawowej”. Rzetelność prowadzenia dokumentacji dotyczy zatem wyłącznie obowiązku nałożonego przez akt prawny o randze co najmniej ustawowej. Nie odpowie za przestępstwo z art. 303 k.k. jednostka, która nierzetelnie prowadziła prywatne zapiski, spisy i rejestry, choćby dotyczyły one działalności gospodarczej.
Obowiązek prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej nakłada m.in. Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości. Zgodnie z art. 2, ustawa jest stosowana do podmiotów mających siedzibę lub miejsce sprawowania zarządu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wśród obowiązanych do prowadzenia ksiąg rachunkowych ustawa wymienia m.in: spółki handlowe, osoby fizyczne, spółki cywilne, jednostki działające na podstawie Prawa bankowego, fundusze inwestycyjne, a nawet koła gospodyń wiejskich.
Obowiązki w zakresie sporządzania odpowiedniej dokumentacji ciążą również na podatnikach podatku VAT na mocy Ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług. Warunkiem stosowania ustawy do osób fizycznych i spółek cywilnych jest przychód netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy na poziomie co najmniej równowartości 2 000 000 euro w walucie polskiej. Co istotne, obowiązek ustawowy dotyczy nie tylko samego prowadzenia dokumentacji, ale także jej odpowiedniego przechowywania.
Odpowiedzialność z tytułu przestępstwa nierzetelnego prowadzenia dokumentacji ponosi także osoba, która przyjęła zlecenie prowadzenia takiej dokumentacji, lub pracownik, jeśli w jego zakresie obowiązków znajduje się prowadzenie odpowiedniej dokumentacji. Katalog osób podlegających odpowiedzialności jest zatem bardzo szeroki. Obejmuje on zarówno pojedynczych przedstawicieli władz spółki, osoby zatrudnione w oparciu o umowę o pracę dla celów prowadzenia dokumentacji spółki, a także osoby lub podmioty zajmujące się prowadzeniem dokumentacji na podstawie umowy zlecenia.
Umyślność jako warunek karalności
Warunkiem odpowiedzialności sprawcy przestępstwa jest działanie umyślne, zarówno w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym. Oznacza to, że sprawca nie poniesie odpowiedzialności z art. 303 k.k., jeśli działał nieumyślnie i nie dochował omyłkowo należytej staranności w zakresie prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej.
Konieczne jest zatem wykazanie przez organy ścigania, że sprawca chciał lub co najmniej godził się na popełnienie przestępstwa, nie zapobiegając dobrowolnie naruszeniu prawa. Istotą zamiaru ewentualnego jest niejako „obojętny” stosunek sprawcy do własnego czynu i zignorowanie skutków własnych działań.
Zachowania narażające na odpowiedzialność
Karalne jest nieprowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej, czyli zaniechanie jej prowadzenia. Za przestępstwo takie odpowiedzialność ponosi każda osoba, na której ciążył prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi wyrządzenia szkody majątkowej w wyniku zaniechania prowadzenia dokumentacji. Co ważne, „nieprowadzenie” nie musi oznaczać braku dokumentacji w ogóle. Wystarczający będzie choćby częściowy brak wymaganej ustawą dokumentacji działalności gospodarczej. Wspomniana luka musi być jednak sprzeczna z wymogami ustawowymi odnośnie do prowadzenia dokumentacji lub nie odzwierciedlać kluczowych informacji dla stanu podmiotu prowadzącego działalność.
Prowadzenie dokumentacji niezgodnej z prawdą wiąże się z wystawianiem dokumentów potwierdzających nieprawdę. Nierzetelność dokumentacji wiąże się natomiast nie tylko z jej niezgodnością z rzeczywistością, ale także rażącym brakiem staranności przy jej sporządzaniu. Brak szczegółowości, aktualności i jak największej bezbłędności nie pozwala bowiem na odtworzenie rzeczywistego obrazu prowadzonej działalności gospodarczej.
Przepis art. 303 § 1 k.k. zawiera wyliczenie przykładowych czynności, mogących skutkować poniesieniem odpowiedzialności karnej za nierzetelne prowadzenie dokumentacji. Za niszczenie dokumentu uznaje się takie działania, których skutkiem jest uniemożliwienie lub poważnie utrudnienie odczytania jego treści. Zniszczeniem będzie zatem przekreślenie, zamazanie lub wymazanie danych informacji z nośnika elektronicznego. Podrobienie lub przerobienie dokumentu polega odpowiednio na stworzeniu pozorów legalności danego dokumentu lub zmianie jego treści. Z kolei usunięcie dokumentu będzie dotyczyć sytuacji, w której zniszczona zostanie sama treść dokumentu, a jego nośnik zostanie zachowany. Ukrycie polega natomiast na czasowym pozbawieniu dostępu do wglądu danej treści, m.in. przez wgranie wirusa komputerowego blokującego dostęp do nośnika.
Nierzetelne prowadzenie dokumentacji jest karalne nawet przy niewielkiej skali
Co istotne, dla spełnienia znamion przestępstwa z art. 303 § 1 k.k. wystarczająca jest jednorazowa czynność, na skutek której dochodzi do wyrządzenia szkody majątkowej. Bez znaczenia jest długotrwały charakter prowadzenia dokumentacji – wystarczy, że osoba obowiązana do jej prowadzenia choć raz zniszczy lub ukryje dany fragment dokumentacji. Samo wystąpienie skutku w postaci szkody majątkowej nie przesądza jednak o podjęciu ścigania sprawcy. Zgodnie bowiem z art. 303 § 4 k.k., postępowanie wszczynane jest z urzędu tylko w przypadku pokrzywdzenia Skarbu Państwa. W pozostałych przypadkach przestępstwo ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego. Dotyczy to także wniosku pokrzywdzonej jednostki samorządu terytorialnego.
Co ciekawe, karalne może okazać się nierzetelne prowadzenie dokumentacji nawet własnej działalności gospodarczej. Wystarczy bowiem, że nawiązanie stosunków gospodarczych i zawarcie umów w oparciu o wadliwą dokumentację działalności własnej spółki doprowadzi do powstania szkody w majątku innego uczestnika obrotu gospodarczego. Dokumentacja taka może nie odzwierciedlać rzeczywistego stanu majątkowego spółki lub sposobu organizacji prowadzonej działalności.
Przestępstwa o podobnym charakterze
Przestępstwo nierzetelnego prowadzenia dokumentacji może pokrywać się częściowo z innymi typami czynów zabronionych przewidzianymi przez ustawodawcę. Kodeks karny przewiduje w art. 270 karalność podrabiania, przerabiania lub używania dokumentu jako autentyczny w sytuacji, gdy autentyczny oczywiście nie jest. Zasadniczą różnicą między opisywanymi typami przestępstw jest brak wymogu powstania szkody w drugim z nich. Gdy wystąpienie takowej szkody zostanie potwierdzone, wówczas sprawca odpowie za tytułowe przestępstwo z art. 303 § 1 k.k. Jest to przepis bardziej szczegółowy i w tej sytuacji lepiej opisujący zachowanie przestępne. Ponadto nie każde podrobienie lub przerobienie dokumentów świadczy od razu o niezgodnym z prawdą prowadzeniu dokumentacji działalności gospodarczej.
Jeszcze inny przypadek dotyczy zbiegu przepisu art. 303 k.k. z art. 296 k.k., który penalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej osobie fizycznej, prawnej albo jednostce organizacyjnej prowadzącej m.in. działalność gospodarczą. Przyczyną powstania szkody w tym wypadku nie jest nieprowadzenie dokumentacji, ale obowiązek zajmowania się sprawami majątkowymi danego podmiotu. Przyjąć w tym wypadku należy, że art. 303 k.k. ma charakter bardziej szczegółowy względem przepisu art. 296 k.k., obejmuje bowiem znacznie węższy zakres działań podlegających karaniu. Nie każde niedopełnienie obowiązku ciążącego na sprawcy jest nierzetelnym lub niezgodnym z prawdą prowadzeniem dokumentacji. Dotyczy to także jej nieprowadzenia w ogóle.
Przestępstwa spoza kodeksu karnego
Wątpliwości nasuwają się także przy relacji przestępstwa nierzetelnego prowadzenia dokumentacji do przestępstwa nieprowadzenia ksiąg, ujętego w art. 60 Kodeksu karnego skarbowego. Zdaniem jednych autorów, przepisy te nie pozostają w zbiegu i są zupełnie odrębnymi podstawami odpowiedzialności karnej. Stanowisko takie uzasadnia się brakiem związku między uszczerbkiem podatkowym a szkodą majątkową, o której mowa w Kodeksie karnym. Można jednak wyobrazić sobie sytuację, w której nieprowadzenie ksiąg lub ich podrabianie spowoduje zarówno szkodę majątkową i uszczerbek podatkowy. Takie działanie sprawcy może zostać zakwalifikowane z dwóch odrębnych przepisów dwóch różnych ustaw. Podstawą takiej kwalifikacji prawnej jest art. 8 § 1 k.k.s., stanowiący o stosowaniu obu przepisów.
Podobny typ przestępstwa występuje również na kanwie art. 77 Ustawy o rachunkowości. Penalizuje on nieprowadzenie ksiąg rachunkowych, prowadzenie wbrew przepisom ustawy lub podawania w nich nierzetelnych danych. Podobnie jak w poprzednich przypadkach, jest to typ czynu o znacznie ogólniejszym charakterze, zatem przepis art. 303 k.k. ma charakter regulacji znacznie bardziej szczegółowej. Znajdzie on zastosowanie w sytuacji, w której doszło do wyrządzenia szkody majątkowej.
Możliwy wymiar kary
Podstawowy wymiar kary przewidziany przez ustawę to pozbawienie wolności do lat trzech. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej jest zatem występkiem, za który można wymierzyć także grzywnę albo karę ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności. Art. 37b k.k. pozwala także na orzeczenie kary ograniczenia wolności wraz z karą pozbawienia wolności. Wyższe zagrożenie karą przewiduje natomiast typ kwalifikowany tego przestępstwa wprowadzony w § 2 art. 303 k.k. W przypadku wyrządzenia szkody majątkowej o wysokości co najmniej 200 tysięcy złotych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu.
Ustawodawca przewiduje także uprzywilejowaną odpowiedzialność za przypadek mniejszej wagi przestępstwa. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, w których nieprowadzenie dokumentacji lub nierzetelność w jej prowadzeniu miała charakter chwilowy, jednostkowy lub szkoda majątkowa wyrządzona przestępstwem była stosunkowo niskiej wysokości. Przypadek mniejsze wagi występuje także wtedy, gdy do szkody przyczyniła się inna osoba. W takim wypadku karą wystarczającą może okazać grzywna.
Korzystną dla sprawcy regulacją jest możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia w przypadku dobrowolnego naprawienia powstałej szkody majątkowej. W przypadku choćby częściowego naprawienia szkody, wciąż możliwe jest zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary. Sprawcę spotka wtedy kara grzywny lub ograniczenia wolności. W przypadku uznania szkody majątkowej warto zwrócić się do pokrzywdzonego podmiotu już na etapie postępowania przygotowawczego, celem jej finansowego zrekompensowania. Dobrowolne uregulowanie szkody pozwoli na uniknięcie przymusowego orzeczenia obowiązku naprawienia szkody przez sąd w wyroku skazującym. Dotyczy to także możliwości uniknięcia orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzywdzonego podmiotu, która może wynieść nawet 200 tysięcy złotych.
Podsumowanie
Liczba wykrytych przestępstw gospodarczych stale wzrasta. W roku 2021 Policja potwierdziła popełnienie 224 775 przestępstw gospodarczych, co stanowi blisko 30% wszystkich postępowań przygotowawczych prowadzonych przez organy państwa. Ogólny wzrost przedsiębiorczości, powiązanie ze swobodnym przepływem towarów i usług na terenie UE i wzrost regulacji prawnych sprzyja rozwojowi przestępczości gospodarczej.
Na tym tle zaskakujące wydają się być statystyki przestępstwa nierzetelnego prowadzenia dokumentacji. Liczba wszczynanych postępowań nie przekracza bowiem kilkudziesięciu rocznie w skali całego kraju, a liczba stwierdzonych przestępstw zmalała na przestrzeni 25 lat o blisko 95%. Świadczy to przede wszystkim o rosnącym stopniu profesjonalizacji przedsiębiorców, którzy zlecają prowadzenie dokumentacji wykwalifikowanym przedsiębiorstwom księgowym. W dalszym ciągu należy jednak zwracać uwagę na ten niepozorny typ przestępstwa, nierzadko nieznany bliżej przedsiębiorcom. Samo bowiem zaniechanie prowadzenia stosownej dokumentacji lub jej przechowywania może doprowadzić do powstania szkody, która wywoła konsekwencje nie tylko cywilnoprawne, ale także karne.
For English summary click here.
