Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało we wrześniu bieżącego roku projekt ustawy bardzo istotnie nowelizującej Ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Pisaliśmy o tym wcześniej tutaj. Jeżeli projekt ten wejdzie w życie, to całkowicie zmieni zasady ponoszenia odpowiedzialności tego rodzaju. W kolejnych wpisach na blogu będziemy omawiać podstawowe założenia projektu. Ten wpis poświęcony jest pomysłowi dodania do ustawy możliwości wniesienia powództwa przez pokrzywdzonego wobec podmiotu zbiorowego. Przynajmniej potencjalnie takie rozwiązanie dotyczące roszczenia pokrzywdzonego może pogorszyć dodatkowo sytuację podmiotu zbiorowego w tym postępowaniu.
ROSZCZENIA POKRZYWDZONEGO – PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PROJEKTU
Na wstępie należy zaznaczyć, że omawiany projekt może jeszcze się zmienić w toku prac legislacyjnych. Obecnie art. 32a–32f projektu przewidują możliwość uzyskania przez pokrzywdzonego naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Pokrzywdzony będzie mógł wnieść powództwo przeciwko podmiotowi zbiorowemu do sądu, który orzekał będzie o odpowiedzialności tego podmiotu na podstawie ustawy. Sąd ten będzie wtedy rozpoznawał to powództwo razem z kwestiami dotyczącymi odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za naruszenie przepisów nowelizowanej ustawy.
Innymi słowy, w tym samym postępowaniu na podmiot zbiorowy będzie można nałożyć:
- karę pieniężną na podstawie ustawy za np. nieprawidłowy nadzór nad osobą, która działając w imieniu podmiotu zbiorowego popełniła przestępstwo;
- odszkodowanie, jeżeli sprawca przestępstwa wyrządził nim szkodę w czyimś majątku, a podmiot zbiorowy był za to odpowiedzialny według prawa cywilnego.
Takie rozwiązanie ma oczywiście doprowadzić do tego, aby pokrzywdzony łatwiej mógł uzyskać naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Nie zawsze będzie to bowiem możliwe od samego sprawcy przestępstwa. Jeżeli za szkodę może natomiast odpowiadać także podmiot zbiorowy, to pokrzywdzony nie musi mu wytaczać odrębnego powództwa cywilnego. Powództwo to będzie bowiem rozpoznawane od razu w toku postępowania dotyczącego odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na podstawie ustawy.
procedura wniesienia powództwa adhezyjnego
Projekt zakłada, że pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw podmiotowi zbiorowemu powództwo cywilne. Jego celem ma być dochodzenie w postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Przyjęcie powództwa nie będzie jednak możliwe, jeżeli Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego stwierdzi, że:
- roszczenie nie ma bezpośredniego związku z czynem zabronionym,
- powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,
- to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.
Co ciekawe, na odmowę przyjęcia powództwa cywilnego lub na pozostawienie go bez rozpoznania zażalenie pokrzywdzonemu nie przysługuje. W takiej sytuacji pokrzywdzony może jedynie wnieść analogiczne powództwo do sądu cywilnego.
Sąd karny orzekając o oddaleniu lub uwzględnieniu powództwa będzie orzekał w tym zakresie na podstawie przepisów postępowania cywilnego. Uwzględnienie powództwa będzie możliwe tylko wtedy, jeżeli sąd stwierdzi odpowiedzialność podmiotu zbiorowego na podstawie przepisów ustawy. W razie innego rozstrzygnięcia, sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania. Identyczną decyzję sąd podejmie także wtedy, gdy materiał dowodowy w sprawie nie pozwala na rozstrzygnięcie powództwa. Wtedy może orzec nawiązkę dla pokrzywdzonego do kwoty 1.000.000 zł. Będzie ona odpowiadała niespornej części roszczenia pokrzywdzonego. Jeżeli pokrzywdzony nie będzie czuł się zadowolony wysokością nawiązki, powinien skierować do sądu cywilnego powództwo dotyczące orzeczenia dodatkowego roszczenia.
OCENA REGULACJI
Duże wątpliwości budzi to, że ustawodawca postanowił uregulować tę kwestię poprzez wniesienie powództwa, które będzie rozpoznawać sąd karny. Podobna instytucja funkcjonowała bowiem do 2015 roku Kodeksie postępowania karnego. Wtedy została ona usunięta jako niemająca właściwie żadnego znaczenia praktycznego z powodu nikłego zainteresowania nią ze strony pokrzywdzonych. Zastąpił ją środek kompensacyjny w postaci naprawienia szkody, regulowany przez przepisy kodeksu karnego i nakładany na sprawcę przestępstwa. Jest on o wiele bardziej odformalizowanym i przez to skuteczniejszym sposobem dochodzenia roszczenia pokrzywdzonego w prawie karnym.
Na gruncie projektu ustawodawca wraca mimo to do koncepcji tzw. powództwa adhezyjnego. Trudno nie zadać pytania: w jakim celu? Skoro to rozwiązanie nie działało w procedurze karnej, trudno zakładać, że będzie działać w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. O wiele lepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie do niego możliwości złożenia przez pokrzywdzonego wniosku o orzeczenie wobec podmiotu zbiorowego obowiązku naprawienia szkody. Byłoby to rozwiązanie prostsze, bardziej odformalizowane i spójne z rozwiązaniami przewidzianymi w Kodeksie karnym.
Brak skoordynowania projektu z przepisami kodeksu karnego widoczny jest także w kwestii możliwości kumulacji odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez przestępstwo. Projekt przewiduje bowiem, że Sąd odmawia przyjęcia powództwa, jeżeli to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub prawomocnego orzeczenia. Czy jednak roszczenie dochodzone na podstawie ustawy wobec podmiotu zbiorowego jest tym samym roszczeniem, którego pokrzywdzony dochodzi od sprawcy przestępstwa?
różne podstawy roszczeń pokrzywdzonego
Niewątpliwie źródłem obu roszczeń jest popełnienie przestępstwa, ale roszczenia te są skierowane wobec innych podmiotów. Ponadto projekt z niejasnych przyczyn ogranicza zakres roszczenia cywilnego tylko do szkód mających bezpośredni związek z czynem zabronionym. W kodeksie karnym brak jest takiego ograniczenia przy składaniu wniosku o naprawienie szkody wobec sprawcy. Co więcej, projekt mówi o dochodzeniu „roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia czynu zabronionego”. Te roszczenia pokrzywdzonego mogą potencjalnie mieć zatem szerszy charakter niż roszczenie o naprawienie szkody, dochodzone na podstawie kodeksu karnego wobec sprawcy. Projekt nie mówi bowiem o „roszczeniach dotyczących naprawienia szkody będącej bezpośrednim następstwem popełnienia czynu zabronionego”. Posługuje się określeniem sugerującym, że chodzi o wszelkie roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia czynu zabronionego.
Wątpliwości tego rodzaju mogą doprowadzić do podwójnego orzeczenia odszkodowania wynikającego tak naprawdę z jednego stanu faktycznego. Raz zapłaci je sprawca przestępstwa, a drugi raz podmiot zbiorowy. Jest to zasadnicza wada projektu. Powinien on raczej dążyć do tego, aby obowiązek naprawienia szkody był nałożony solidarnie na podmiot zbiorowy i sprawcę czynu.
Można jednak przyjąć, że przepisy ustawy uniemożliwiają powództwo przeciwko podmiotowi zbiorowemu i jednoczesne zgłoszenie wniosku o naprawienie szkody przez sprawcę. Przy takiej interpretacji, pokrzywdzony musi wybrać podmiot, co do którego wystąpi z roszczeniem cywilnym. Ponieważ podmiot zbiorowy może uwolnić się od odpowiedzialności na gruncie ustawy, większość pokrzywdzonych zazwyczaj będzie kierować roszczenie do sprawcy. Co do niego istnieje bowiem większa szansa na skazanie i będące tego konsekwencją uwzględnienie wniosku o naprawienie szkody. Rozwiązania kodeksu karnego wypierać będą wtedy przepisy projektu, skoro pokrzywdzony nie może kierować jednocześnie roszczeń wobec sprawcy i podmiotu zbiorowego. Jeżeli jednak takie roszczenia można jednocześnie kierować, to pojawia się ryzyko podwójnego odszkodowania dotyczącego tego samego zdarzenia – co wskazano wyżej.
PODSUMOWANIE
Wydaje się, że obecne rozwiązania projektu w opisanym zakresie nie są satysfakcjonujące ani dla pokrzywdzonych, ani dla podmiotów zbiorowych. Dla pokrzywdzonego lepszym rozwiązaniem byłoby złożenie krótkiego i odformalizowanego wniosku o naprawienie szkody przez podmiot zbiorowy. Jest to rozwiązanie o wiele prostsze niż konieczność napisania pozwu i udowadniania jego tez w postępowaniu karnym.
Natomiast dla podmiotu zbiorowego problemem jest brak precyzji projektu. Bardzo groźne jest to, że budzi on wątpliwości co do tego, czy pokrzywdzony może podwójnie uzyskać naprawienie szkody. Podmiot zbiorowy powinien bowiem uniknąć odpowiedzialności za szkodę, jeżeli naprawił ją już wcześniej sprawca przestępstwa. Niestety jednak projekt nie rozstrzyga tego całkowicie jednoznaczne. Jest to jego zasadnicza wada i można mieć jedynie nadzieję, że ustawodawca wyeliminuje ją w toku dalszych prac nad projektem.
For english summary: click here.
