Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jest uregulowana ustawą z 28 października 2002 roku. Choć od kilku lat co jakiś czas wraca temat odświeżenia tej regulacji i dopasowania jej do unijnych standardów, jak do tej pory rządzącym nie udało się wypracować żadnej rewolucji. Jednak nawet na gruncie obecnie obowiązujących przepisów podmioty zbiorowe mogą być pociągane do odpowiedzialności za przestępstwa. Organy ścigania rzadko sięgają do tej możliwości, jednak ma się to teraz zmienić. Dotyczy to przede wszystkim spraw o przestępstwa środowiskowe, w zakresie których uproszczono już procedurę ścigania podmiotów zbiorowych oraz zaostrzono sankcje.
Przestępstwa środowiskowe
Przestępstwa przeciwko środowisku uregulowane są w Rozdziale XXII kodeksu karnego. Należą do nich takie czyny jak:
- Powodowanie zniszczeń w przyrodzie (pisaliśmy o tym szerzej tutaj)
- Zanieczyszczenie środowiska w znacznych rozmiarach
- Nieodpowiednie postępowanie z odpadami (pisaliśmy o tym szerzej tutaj)
- Nieodpowiednie postępowanie z materiałem promieniotwórczym
- Brak dbałości o urządzenia ochronne
- Niszczenie lub uszkadzanie chronionych terenów lub obiektów
- Działalność zagrażająca środowisku
Za przestępstwa środowiskowe na gruncie kodeksu karnego zasadniczo grozi kara pozbawienia wolności. W zależności od konkretnego czynu różnić się będzie jej wymiar. Jeżeli skutkiem przestępczego działania jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób sprawcy może grozić nawet 20 lat pozbawienia wolności. Co istotne, karalne jest także działanie nieumyślne, choć w tych przypadkach ustawodawca przewidział łagodniejsze kary.
Do odpowiedzialności karnej za przestępstwa środowiskowe może zostać pociągnięta zarówno osoba zarządzająca przedsiębiorstwem, jak i szeregowy pracownik. Odpowiedzialności tej nie wyłączają takie okoliczności jak niewiedza, czy wykonywanie poleceń służbowych, ani też brak świadomości nieprzestrzegania procedur przez pracowników.
Właściciel przedsiębiorca, tudzież osoba nim zarządzają poniosą odpowiedzialność nie tylko wtedy kiedy np. w celu obniżenia kosztów celowo wprowadzą w przedsiębiorstwie procedury niezgodne z przepisami, ale także wtedy kiedy nie dopilnują przestrzegania przez pracowników obowiązujących na zakładzie zasad.
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego
Od wielu lat odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary pozostaje w zasadzie teoretyczna. Obowiązująca ustawa konstruuje podstawy odpowiedzialności w sposób znacząco utrudniający organom skuteczne i sprawne działanie. Jednak nie należy zapominać, że istnieje prawna możliwość ścigania podmiotów zbiorowych za czyny zabronione. Teraz prokuratorzy zostali zobowiązani do korzystania z obowiązujących regulacji i dążenia do pociągania podmiotów zbiorowych do odpowiedzialności na gruncie karnym. Jak można przeczytać w komunikacie na stronie Prokuratury Krajowej: „Zastępca Prokuratora Generalnego Michał Ostrowski wydał zarządzenie którym zobowiązał Prokuratorów Regionalnych do zwiększenia efektywności działania prokuratur w zakresie stosowania przepisów ustawy z 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, zwłaszcza w przypadkach czynów przeciwko środowisku.”
W 2022 roku znowelizowano ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary w zakresie przestępstw przeciwko środowisku. Przede wszystkim w przypadku przestępstw środowiskowych pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności nie jest już uzależnione od uprzedniego skazania osoby fizycznej. Brak wymogu uzyskania tzw. prejudykatu znacznie ułatwia i przyspiesza całą procedurę. Co więcej, jeżeli z jakiegoś powodu nie można ustalić konkretnej osoby fizycznej odpowiedzialnej za zdarzenie, bądź ustalony sprawca nie może ponosić odpowiedzialności, nie stoi to na przeszkodzie, by ukarać podmiot zbiorowy.
Zaostrzono także zagrożenie karą pieniężną w przypadku przestępstw środowiskowych, podnosząc dolny wymiar z 1.000 do 10.000 zł. Maksymalny wymiar kary pieniężnej nadal wynosi 5 milionów złotych. Ponadto sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego dodatkowe środki o charakterze karnym, m.in. zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi, czy zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, co może poważnie utrudnić funkcjonowanie.
„Multiodpowiedzialność” za przestępstwa środowiskowe
Choć obowiązuje zakaz podwójnego karania za ten sam czyn, to dotyczy on tylko prawa karnego. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby za to samo naruszenie regulacji środowiskowych przedsiębiorca poniósł odpowiedzialność zarówno karną, jak i administracyjną. Niezależnie od skazania osoby fizycznej (np. członka zarządu) równolegle może zostać pociągnięty do odpowiedzialności także podmiot zbiorowy.
Przestępstwa środowiskowe wiążą się przede wszystkim z surowymi konsekwencjami finansowymi. Za nieprzestrzeganie norm z zakresu ochrony środowiska grożą w postępowaniu administracyjnym przede wszystkim wysokie kary pieniężne. Osoba fizyczna może zostać skazana wyrokiem karnym. Najczęściej będzie to członek zarządu lub menedżer odpowiedzialny za działalność spółki, w związku z którą doszło do np. zanieczyszczenia środowiska. Poza karą pozbawienia wolności, w przypadku skazania grozi też wysoka nawiązka na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Nawiązka może zostać orzeczona w wymiarze od 10 tysięcy do aż 10 milionów złotych. Dodatkowo na podmiot zbiorowy można nałożyć karę pieniężną do 5 milionów złotych. To wszystko nie wyklucza oczywiście odpowiedzialności cywilnej przedsiębiorcy.
Do tego dochodzą inne środki, które mogą sparaliżować działalność. Sąd karny może orzec wobec członka zarządu środek karny w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Zakaz ten może obowiązywać w okresie od roku do nawet 15 lat od uprawomocnienia się wyroku. Sam podmiot zbiorowy również może zostać ukarany środkami o długofalowych skutkach, o których już wcześniej była mowa.
Jak więc widać wystarczy jedno zdarzenie mające poważny negatywny skutek na środowisko, by podmiot zbiorowy (wraz z kadrą zarządzającą) znalazł się w bardzo trudnej sytuacji.
Minimalizacja ryzyka
Jak więc widać prowadzenie działalności gospodarczej w wielu branżach może wiązać się z odpowiedzialnością za naruszenie przepisów środowiskowych. Dlatego tak ważna jest świadomość obowiązujących regulacji, a także podejmowanie działań mających na celu zabezpieczenie się przed odpowiedzialnością.
Przede wszystkim warto wprowadzić w przedsiębiorstwie procedury przeciwdziałające nieprawidłowościom i minimalizujące ryzyko wystąpienia negatywnych skutków dla środowiska. Nie wystarczy jednak samo wprowadzenie np. regulaminu. Aby móc obronić się przed zarzutem jaki mógłby chcieć postawić prokurator, trzeba także egzekwować od pracowników i podwykonawców przestrzeganie tych zasad. Stwierdzenie, że do popełnienia czynu doszło w wyniku złej organizacji przedsiębiorstwa stanowi zgodnie z art. 5 ustawy podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
W razie wątpliwości zawsze warto też w bieżącej działalności korzystać z pomocy specjalistów. Mogą oni wspomóc przedsiębiorcę np. w opracowaniu procedur, regulaminów, a także technologii. W razie wypadku świadczyć to będzie przede wszystkim o staranności w działaniu, co w niektórych przypadkach może pozwolić na uniknięcie zarzutów karnych w ogóle, a w innych na złagodzenie odpowiedzialności.
For English summary click here.
