Kodeks cywilny obok skargi pauliańskiej przewiduje kilka innych mechanizmów obrony interesów wierzycieli. Jednym z nich jest uznanie odrzucenia przez dłużnika spadku za bezskuteczne wobec wierzycieli spadkobiercy, unormowane w art. 1024 k.c., które w swojej konstrukcji wprawdzie wyraźnie nawiązuje do przepisów o skardze pauliańskiej, jednak cechuje się zasadniczymi odmiennościami.
Zgodnie z art. 1024 § 1 k.c. jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
Ustawodawca trafnie zauważył, że odrzucenie spadku przez dłużnika powołanego do dziedziczenia (na mocy ustawy lub testamentu) skutkuje tym, iż pewne aktywa nie znajdą się w jego majątku. W konsekwencji czynność taka może prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela, pod warunkiem, że czysta wartość spadku (rozumiana jako różnica między stanem czynnym spadku a długami spadkowymi) jest dodatnia. Odrzucenie spadku prowadzi przy tym nie tyle do pogorszenia sytuacji jego wierzycieli w porównaniu z aktualnym ich położeniem, co raczej w porównaniu z położeniem hipotetycznym, tj. takim, w którym znaleźliby się w razie przyjęcia spadku.
Jakie przesłanki muszą zostać spełnione?
Artykuł 1024 k.c. jest jedynym przepisem regulującym system ochrony wierzyciela w razie krzywdzącego odrzucenia spadku przez dłużnika, aczkolwiek z silnym odesłaniem od reżimu skargi pauliańskiej. Istnieją przy tym spory czy i na ile przesłanki jego stosowania zostały określone wyczerpująco, i w jakim ewentualnie zakresie należy je uzupełnić odesłaniami do art. 527 – 534 k.c. Niezależnie od tego analiza przepisu art. 1024 §1 k.c. pozwala na wniosek, że aby zrealizowało się określone w tym przepisie uprawnienie wierzyciela, muszą zaistnieć łącznie niżej omówione warunki:
- Odrzucenie spadku z pokrzywdzeniem wierzycieli:
Odrzucenie spadku przez dłużnika musi zostać dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli. Pojęcie „pokrzywdzenia wierzyciela” nie zostało jednak wyjaśnione przez ustawodawcę w art. 1024 k.c. Z mocy wyraźnego odesłania, dość ławo o poszukiwanie wskazówek interpretacyjnych w art. 527 §2 k.c. precyzującym tę kwestię w odniesieniu do skargi pauliańskiej. Jakkolwiek w dyskursie odnoszącym się do tego zagadnienia niekiedy przywołuje się bez żadnych zastrzeżeń, że odrzuceniu spadku towarzyszy pokrzywdzenie ‘jeżeli wskutek tego spadkobierca stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed odrzuceniem spadku’, to jednak tego rodzaju interpretacja jest chybiona. Trudno bowiem o doprowadzenie do niewypłacalności, skoro skutkiem odrzucenia spadku jest jedynie niepowiększenie majątku dłużnika, nie zaś jego uszczuplenie. Sugeruje to zatem, że dłużnikowi rezygnującemu ze spadku stan niewypłacalności musi już towarzyszyć. Z tego względu rzecz należałoby ujmować od drugiej strony – pokrzywdzenie w rozumieniu art. 1024 k.c. to będący wynikiem odrzucenia spadku brak przywrócenia przez dłużnika swojej wypłacalności w całości lub w części (zminimalizowanie stopnia niewypłacalności). Jest to zatem definicja stanowiąca niejako „lustrzane odbicie” pokrzywdzenia w rozumieniu art. 527 §2 k.c. Pokrzywdzenie jest więc równoznaczne ze zniweczeniem szans wierzyciela na zaspokojenie wskutek niepowiększenia majątku, a przez to zmiany aktualnego stanu braku wypłacalności w jakiejkolwiek części.
Wbrew literalnemu brzmieniu przepisu, nie jest wymagane, by na skutek odrzucenia spadku ucierpiało kilku wierzycieli. Wystarczy, że dojdzie do pokrzywdzenia przynajmniej jednego wierzyciela.
- Istnienie wierzytelności w chwili odrzucenia spadku:
Przepis art. 1024 k.c. chroni wierzytelności istniejące, a zatem takie, co do których wystąpiło już zdarzenie prawne będące źródłem ich powstania (zobowiązanie, delikt, bezpodstawne wzbogacenie). Wierzytelności nie muszą być przy tym wymagalne ani tym bardziej stwierdzone tytułem egzekucyjnym. Z żądaniem uznania odrzucenia spadku przez dłużnika za bezskuteczne może wystąpić jedynie jego osobisty wierzyciel (nie zaś wierzyciel spadkowy).
Bezskuteczność względna
Uznanie przez sąd odrzucenia spadku za bezskuteczne na mocy art. 1024 k.c. skutkuje tzw. bezskutecznością względną. Oznacza to, że orzeczenie sądu nie wpływa na istniejący porządek dziedziczenia – odrzucenie spadku jest w obrocie prawnym ważne i skuteczne. Pokrzywdzony wierzyciel może natomiast dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów masy spadkowej, które nie weszły do majątku dłużnika wobec odrzucenia spadku (skutek ten wywodzony jest z art. 532 k.c.). Uprzywilejowany w ten sposób wierzyciel jest więc w pozycji takiej, jak gdyby względem niego do odrzucenia spadku nie doszło. Egzekucja prowadzona będzie wprawdzie przeciwko dłużnikowi, ale z przedmiotów spadkowych, które ostatecznie znalazły się w majątku innego (innych) spadkobierców, którzy dziedziczyli w miejsce spadkobiercy odrzucającego (traktowanego, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku). Wreszcie zaspokojenie dochodzone będzie z pierwszeństwem przed wierzycielami ostatecznych nabywców spadku.
W kontekście skutku wyroku podkreślić trzeba wyraźnie, że samo powództwo w ramach omawianej ochrony wytacza się przeciwko osobie, która została powołana do dziedziczenia na skutek odrzucenia spadku przez spadkobiercę lub przeciwko osobie, na której rzecz nastąpiło jeszcze dalsze rozporządzenie majątkiem w odziedziczonym.
Porównanie do skargi pauliańskiej
Analiza art. 1024 k.c dostarcza podstaw do twierdzenia, że o ile jest on przepisem szczególnym w stosunku do przepisów o skardze pauliańskiej, to jednak wykazuje szereg podobieństw konstrukcyjnych. Pomiędzy tymi mechanizmami ochrony wierzyciela występuje też kilka istotnych różnic.
W przypadku skargi pauliańskiej konieczne jest spełnienie przesłanek „podmiotowych” tak po stronie dłużnika (świadomość działania z pokrzywdzeniem) jak i osoby trzeciej, z którą dokonywana jest czynność prawna (wiedza lub powinność dowiedzenia się przy zachowaniu należytej staranności o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela). Mimo kontrowersji przyjmuje się, że świadomość dłużnika jest indyferentna w przypadku kwestionowania odrzucenia spadku. Nadto przesłanka podmiotowa nie istnieje względem spadkobiercy, który doszedł do dziedziczenia w miejsce odrzucającego spadek dłużnika.
Inaczej niż przy skardze pauliańskiej, przy instytucji z art. 1024 k.c. odrzucenia spadku nie mogą zaskarżyć tzw. wierzyciele przyszli, a zatem tacy, których źródło powstania wierzytelności nie istniało jeszcze w chwili odrzucenia spadku. Uprawnienie to przysługuje jedynie osobom, których wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku.
Wreszcie istotną różnicę wyznacza termin zaskarżenia. W przypadku powództwa o uznanie odrzucenia spadku za bezskuteczne wynosi on 6 miesięcy i liczony jest od chwili uzyskania informacji o odrzuceniu spadku. Nie można jednak wystąpić z powództwem po upływie 3 lat od daty odrzucenia spadku. Jeśli chodzi o skargę pauliańską, mowa jest jedynie o terminie 5 -letnim, który biegnie od chwili dokonania skarżonej czynności prawnej.
Podsumowanie
Omawiany środek ochrony pokrzywdzonego wierzyciela w razie odrzucenia spadku przez dłużnika wyłącza stosowanie przepisów o skardze pauliańskiej, jako odrębnej podstawy zaskarżenia. Wierzyciel korzystać może zatem z relatywnie łatwiejszego materialnie (i procesowo) instrumentu prawnego w związku z eliminacją przesłanek podmiotowych. Jego stosowanie zostało jednak znacząco ograniczone w zakresie terminu dochodzenia. Niewątpliwe jednak w sytuacjach sukcesji majątku instrument ten może znacząco polepszyć perspektywę zaspokojenia wierzyciela.
