Na blisko 6,4 mln nieodzyskanych rocznie długów i odpowiadających za nie dłużników rokrocznie do sądów I instancji w Polsce wpływa ok. 2.000 spraw ze skargi pauliańskiej, tj. spraw o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną (dane z Ministerstwa Sprawiedliwości). Chodzi tu mianowicie o przypadki zaskarżania zachowań (czynności prawnych), które sprawiły, że dłużnik po powstaniu wierzytelności (lub nawet przed) stał się niewypłacalny. Liczba powództw pauliańskich przekłada się na 0,03 % wszystkich niezaspokojonych wierzytelności, za którymi stoją niesolidni dłużnicy. Z całą pewnością jest to jedynie wierzchołek góry lodowej; nie ulega najmniejszej wątpliwości, że zdecydowana większość działań dłużników nakierowanych na ubezskutecznienie zaspokojenia wierzyciela nie znajduje swojego finału w sądzie, i to z różnych przyczyn; niestety ułamka tych przypadków nie można oszacować. W każdym razie repertuar fraudacyjnych działań dłużnika może być szeroki, o czym piszą Piotr Turski i Piotr Kaźmierski z FILIPIAK BABICZ Legal.
Czynności „klasyczne”
Jeśli w toku prowadzonej z inicjatywy wierzyciela egzekucji okazuje się, że dłużnik nie ma majątku pozwalającego na zaspokojenie, może to oznaczać, że w którymś momencie podjął on działania aby uczynić swój majątek niedostępnym dla wierzyciela. W grę tradycyjne wchodzić mogą „klasyczne” jego przesunięcia w kręgach rodzinnych, ale nierzadko niewypłacalność powodowana jest dokonaniem czynności w odniesieniu do majątku, która nie polega na prostym jego wytransferowaniu, ale stworzeniem mniej lub bardziej „wyszukanego” mechanizmu uniemożliwiającego końcowe zaspokojenie. Wszystkie te przypadki zwykło się określać mianem ucieczki z majątkiem i podlegają one z zasady zaskarżaniu skargą pauliańską.
Jak przyjmuje się – przedmiotem uznania za bezskuteczne mogą być tylko czynności prawne dłużnika dokonane ważnie, zarówno jednostronne, jak i dwustronne (umowy), odpłatne lub nieodpłatne oraz definitywne (a więc nie np. umowa przedwstępna). Nie budzi wątpliwości, że zawarcie przez niewypłacalnego dłużnika np. umowy darowizny, przez którą wyzbywa się on majątku na rzecz osoby trzeciej, może potencjalnie zostać zaskarżone przez pokrzywdzonego wierzyciela. Natomiast mniej oczywiste, ważne dla obrotu przypadki graniczne, zostały częściowo rozstrzygnięte przez polskie orzecznictwo oraz naukę prawa.
Obciążenie majątku zastawem, hipoteką lub służebnością
Skarga pauliańska może ma również zastosowanie do czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z jednym tylko z wierzycieli, jeżeli jest to czynność naruszająca wynikającą z ustawy lub umowy kolejność zaspokajania wierzycieli, a zatem, jeżeli dłużnik dowolnie dokonał uprzywilejowania niektórych spośród jego wierzycieli kosztem pozostałych. W ten sposób do pokrzywdzenia wierzyciela dojść może na przykład przez ustanowienie hipoteki na nieruchomości czy zastawu na rzeczy. W podobny sposób przejawia się ubezskutecznienie przez ustanowienie służebności na nieruchomości. We wskazanych przypadkach obciążona rzecz (nieruchomość) traci dla wierzyciela swój walor egzekucyjny. W zakresie zabezpieczeń wierzytelności dopuszcza się kwestionowanie także przewłaszczenia na zabezpieczenie, choć tu uzasadnienie prawne jest odmienne.
Umowy najmu, dzierżawy
Zgodnie z orzecznictwem, w ramach skargi pauliańskiej można dochodzić ubezskutecznienia czynności zawarcia umowy najmu lokalu (dzierżawy nieruchomości). Jest to zarazem przykład znacznej „rozciągliwości” omawianej instytucji, jako że umowa ta nie pociąga za sobą skutku rozporządzającego, lecz jedynie zobowiązujący. Co charakterystyczne – przedmiot, który został wynajęty, nadal znajduje się w majątku dłużnika, który – formalnie rzecz biorąc – nie zostaje przez najem uszczuplony. Ubezskutecznienie przejawia się tu jednak w trudności ze spieniężeniem „obciążonego” przedmiotu. Kwestie zaskarżalności najmu i dzierżawy mogą ponadto budzić również i inne wątpliwości.
Zaspokojenie niektórych wierzycieli – świadczenie w miejsce wykonania
Co do zasady dłużnik mając zobowiązania względem dwóch lub więcej wierzycieli może wybrać, którego zamierza zaspokoić w pierwszej kolejności. Częstokroć zaspokojenie ma miejsce przez przeniesienie składników majątku na kontrahenta w miejsce świadczenia pieniężnego. Zwykło się tę sytuację określać mianem datio in solutum. Jeżeli dojdzie dalej do niewypłacalności tego dłużnika względem innego wierzyciela, otwarta staje się możliwość zakwestionowania opisanej na wstępie czynności. W tym przypadku dochodzi bowiem do naruszenia zasad kolejności zaspokajania, które regulowałyby kwestię spłat w razie ich kolektywnego dochodzenia przez wierzycieli czy to w postępowaniu egzekucyjnym, czy upadłościowym.
Czynność zrzeczenia się prawa
W orzecznictwie dopuszczono zaskarżenie skargą pauliańską czynności polegającej na zrzeczeniu się prawa. Specyfika polega jednak na tym, że czynność ta – jakkolwiek stanowi czynność rozporządzającą – to jednak nie jest uchwytnym przysporzeniem dla osoby trzeciej. W tym zakresie eksponuje się jednak rozróżnienie, że czynność polegać musi niekoniecznie na „przysporzeniu majątkowym” ale na osiągnięciu „korzyści majątkowej”, co jest kategorią szerszą.
Czynności procesowe
Obecnie generalnie aprobuje się, że czynności procesowe (jako przecież postać czynności prawych) mogą być zaskarżane skargą pauliańską. Uzasadnia się to faktem, że orzeczenie wydane w wyniku czynności procesowej wywołuje skutki materialnoprawne zgodne z wolą podmiotu jej dokonującego. Wskazuje się tu też, że do takiego samego skutku materialnoprawnego strony procesu mogłyby dojść drogą konwencjonalnych, pozasądowych czynności prawych.
Koncepcje te zapobiegają wykorzystywaniu systemu sądowego do dokonywania przesunięć majątkowych poprzez usankcjonowanie fraudacyjnych czynności procesowych przez sąd. Tym samym kwestionowane mogą być czynności w postępowaniu, takie jak ugoda, uznanie powództwa, czy cofnięcie pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia. Nieco problematyczne pozostają tu czynności w kwestiach podziałowych majątku (np. zgodny wniosek o podział majątku wspólnego, dział spadku i zniesienie współwłasności lub nawet jednostronna zgoda na cudzy wniosek). Wyraża się też niekiedy np. dopuszczalność kwestionowania zaniechań (w tym procesowych).
Zakończenie
Repertuar fraudacyjnych działań dłużników jest daleko szerszy i często obfituje też w bardziej złożone mechanizmy prawne prowadzące do pokrzywdzenia wierzyciela. Bezsprzecznie jednak – instytucja skargi pauliańskiej znajduje wyjątkowo szerokie zastosowanie i jako taka jest nie do przecenienia w walce z nielojalnymi dłużnikami.
