Tymczasowe aresztowanie jest najdotkliwszym środkiem zapobiegawczym przewidzianym w polskiej procedurze karnej. W przeciwieństwie do pozostałych środków stypizowanych w Kodeksie postępowania karnego postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania może wydać tylko sąd, który winien kierować się dyrektywą minimalizacji środków zapobiegawczych wyrażoną w art. 257 § 1 k.p.k. Z dyrektywy tej wynika również wymieniony w art. 251 § 3 k.p.k. obowiązek wyjaśnienia przez sąd dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.
W kodeksie ściśle określony został również maksymalny okres stosowania tymczasowego aresztowania. Zgodnie z art. 263 § 1 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. W myśl art. 263 § 2 k.p.k. jeśli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie 3 miesięcy sąd może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. W praktyce zdarza się jednak, że wnioski prokuratury o przedłużenie tymczasowego aresztowania są składane niejako automatycznie, w oparciu o ogólnikowe przesłanki ustawowe, a sądy równie bezrefleksyjnie, kierując się kodeksowymi przesłankami, orzekają o tymczasowym aresztowaniu na kolejny, wnioskowany przez prokuratora okres, uzasadniając taką potrzebę rozwojowym charakterem postępowania, jego zawiłością tudzież koniecznością dalszego kontynuowania postępowania dowodowego. W tym przypadku warto również wiedzieć, że poza krajowymi przepisami, stanowiącymi gwarancję ochrony praw obywatelskich, zastosowanie znajdują również przepisy prawa międzynarodowego.
Kwestia praw osób pozbawionych wolności na skutek skazania bądź tymczasowego aresztowania uregulowana jest również w Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej jako „Konwencja”). Konwencja jest częścią wewnętrznego porządku prawnego a co za tym idzie może stanowić bezpośrednią podstawę decyzji organów krajowych, w tym sądów. Jednocześnie sądy krajowe są zobligowane do dokonywania wykładni prawa krajowego zgodnie z przepisami Konwencji. Zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. c) Konwencji: każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą, lub, jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu.
Jak stanowi art. 5 ust. 3 Konwencji: każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.
Przykładowe orzeczenia Trybunału stwierdzające naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji
Europejski Trybunału Praw Człowieka (dalej jako „Trybunał”) jest międzynarodowym sądem orzekającym w sprawie skarg na naruszenie praw i wolności zawartych w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz jej Protokołach dodatkowych. Skargę może wnieść każda osoba, organizacja pozarządowa lub grupa jednostek, która uważa się za ofiarę naruszenia ww. praw. Co istotne, zgodnie z art. 35 ust. 1 Konwencji: Trybunał może rozpatrywać sprawę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego, i jeśli sprawa została wniesiona w ciągu sześciu miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji.
Naruszenie art. 5 Konwencji stanowi częstą przyczynę skarg do Trybunału przeciwko Polsce. Skarżący zarzucają nieprawidłowości w stosowaniu tymczasowego aresztowania – jego długości, podstaw, jak również gwarancji proceduralnych. Trybunał określił ww. problemy jako strukturalne, czyli takie, które wynikają z wadliwego funkcjonowania pewnego fragmentu systemu prawa, w tym przypadku wadliwej praktyki wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Orzecznictwo Trybunału w sprawach tymczasowego aresztowania przeciwko Polsce jest niestety bardzo bogate i pomimo wielu wyroków na korzyść skarżących w dalszym ciągu problemem jest nadużywanie tego środka zapobiegawczego.
Poniżej omówione zostaną przykładowe orzeczenia zapadłe w sprawach przeciwko Polsce, w których Trybuna stwierdził naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 23 lutego 2016 r. 26649/12 (Matczak przeciwko Polsce)
W przedmiotowej sprawie skarżącemu postawiono zarzut udziału w zorganizowanej grupie przestępczej dopuszczającej się wymuszeń, oraz popełnienia kilku brutalnych przestępstw w ramach jego działalności w tej grupie przestępczej. Był on tymczasowo aresztowany łącznie przez okres trzech lat i sześciu miesięcy.
Stosowanie tymczasowego aresztowania a następnie przedłużanie go sądy uzasadniały tym, iż istnieje uzasadnione podejrzenie, że skarżący popełnił przestępstwo, grożącą mu surową karą oraz koniecznością zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, przez wzgląd na ryzyko, że skarżący mógłby utrudniać postępowanie. Obawy te wynikać miały z faktu, zarzutu udziału w zorganizowanej grupie przestępczej oraz tego, iż jeden z zarzutów wobec skarżącego dotyczył manipulowania świadkiem z użyciem przemocy.
Trybunał stwierdził, iż skarga jest zasadna, bowiem doszło do naruszenia art. 5 § 3 Konwencji. W uzasadnieniu Trybunał podał, że powaga zarzutów nie może sama w sobie stanowić uzasadnienia długiego okresu tymczasowego aresztowania, a fakt, że sprawa dotyczyła członka grupy przestępczej może być uznawany za podstawę do jego zatrzymania na początkowych etapach postępowania, a w pewnych okolicznościach może stanowić także podstawę do późniejszego przedłużenia aresztu. Nie daje to jednak nieograniczonych uprawnień do przedłużania okresu stosowania tego środka zapobiegawczego, bowiem wraz z upływem czasu, początkowe podstawy do tymczasowego aresztowania stają się coraz mniej istotne, a sądy krajowe powinny opierać się na innych „odpowiednich” i „wystarczających” podstawach uzasadniających stosowanie środka zapobiegawczego w formie pozbawienia wolności. W sprawie tej powinny zostać rozważone możliwości zastosowania mniej restrykcyjnych środków w celu zagwarantowania prawidłowego toku postępowania.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 21 marca 2017 r. 34458/03 (Porowski przeciwko Polsce)
W przedmiotowej sprawie skarżącemu postawiono zarzut rozboju z użyciem broni oraz bezprawne pozbawienie wolności. Łączny okres, w jakim był on tymczasowo aresztowany w rozumieniu art. 5 ust. 3 Konwencji, wyniósł nieco powyżej czterech lat i sześciu miesięcy.
Wszystkie postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania wydane w stosunku do skarżącego zostały oparte na tym, że istniały mocne dowody przeciwko skarżącemu, że w razie skazania zostanie wymierzona surowa kara oraz, ryzyko, że skarżący usiłowałby przekonać świadków do składania fałszywych zeznań lub innymi nielegalnymi sposobami utrudniać prawidłowy przebieg postępowania. Dodatkowym argumentem, który stosowały sądy był fakt, iż przed aresztowaniem skarżący rzadko zamieszkiwał pod swoim adresem.
Trybunał w uzasadnieniu orzeczenia stwierdził, że uzasadnione podejrzenie przeciwko skarżącemu popełnienia poważnego przestępstwa mogło początkowo uzasadniać jego tymczasowe aresztowanie. Jednakże, wraz z upływem czasu, przesłanka ta była coraz mniej odpowiednia. Ryzyko utrudniania przebiegu postępowania przez skarżącego poprzez próbę przekonania świadków, aby złożyli fałszywe zeznania, mogło stanowić ważny powód do przedłużenia jego tymczasowego aresztowania, ale tylko we wcześniejszej fazie postępowania, kiedy jego rzekomi wspólnicy nie byli jeszcze zatrzymani.
Trybunał stwierdził, że w sprawie tej doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji. Zdaniem Trybunału podczas gdy surowość grożącej kary jest odpowiednim elementem do oceny ryzyka czyjejś ucieczki lub ponownego popełnienia przestępstwa, powaga zarzutów nie może sama w sobie uzasadniać długich okresów tymczasowego aresztowania – w tym przypadku przez ponad cztery i pół roku Co do argumentu, że było prawdopodobne, że skarżący będzie się ukrywał, ponieważ przed aresztowaniem rzadko mieszkał pod swoim stałym adresem, Trybunał zauważa, że nie wskazano, że skarżący rzeczywiście zaczął się ukrywać, przeprowadził się za granicę lub też, że jego miejsce pobytu pozostawało nieznane. W tym względzie, nie wydaje się, by władze miały jakikolwiek problem z jego odnalezieniem i zatrzymaniem. Trybunał podkreślił również, że zgodnie z art. 5 ust. 3 Konwencji władze, decydując, czy dana osoba powinna być zwolniona, czy tymczasowo aresztowana, są zobligowane rozważyć alternatywne środki służące zapewnieniu jego stawiennictwa na rozprawie. Można było rozważyć i zastosować wobec skarżącego alternatywnie szereg innych, mniej restrykcyjnych środków zapobiegawczych, aby zagwarantować jego obecność i udział w postępowaniu.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 18 października 2018 r. 15333/16 (Burża przeciwko Polsce)
Skarżący, któremu postawiono zarzut udziału w zorganizowanej grupie przestępczej, pozostawał tymczasowo aresztowany przez okres pięciu lat i trzech miesięcy.
Stosowanie tymczasowego aresztowania a następnie przedłużanie go sądy uzasadniały podejrzeniem, iż istnieje uzasadnione podejrzenie, iż skarżący popełnił przestępstwo, grożącą mu surową karą oraz koniecznością zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sądy wskazywały, że w z uwagi na zagrożenie wysoką karą skarżący może dążyć do utrudnienia postępowania poprzez ucieczkę bądź wpływanie na świadków w celu przedstawienia przez nich korzystnej dla niego wersji wydarzeń.
W ocenie Trybunału doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji. W uzasadnieniu przyznał on, że ze względu na powagę zarzutów postawionych skarżącemu, sądy krajowe miały prawo przypuszczać, że istniało ryzyko utrudniania przez niego postępowania, jednak według Trybunału, postanowienia sądów były często sformułowane w sposób zbyt ogólny i nie przedstawiono w nich konkretnych przypadków zachowania skarżącego podczas postępowania przygotowawczego lub sądowego, które uzasadniałyby przedłużenie tymczasowego aresztowania. W postanowieniach nie pojawiły się żadne konkretne czynniki ryzyka fałszowania przez skarżącego dowodów, mataczenia, ucieczki lub zakłócania postępowania w inny sposób. Powody stosowania tymczasowego aresztowania były bardzo często identyczne w odniesieniu do wszystkich współoskarżonych i nie zawierały argumentów odnoszących się konkretnie do skarżącego. W związku z tym, z upływem czasu, początkowo użyte argumenty stały się mniej istotne i nie mogły uzasadniać całego okresu stosowania środka zapobiegawczego.
Podsumowanie
W konsekwencji wyróżnić można kilka głównych problemów związanych ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w Polsce:
- długotrwałość stosowania;
- ogólność przedstawianych przesłanek zastosowania w postanowieniach o zastosowaniu i przedłużaniu stosowania ww. środka
- nieuwzględnianie możliwości stosowania środków nieizolacyjnych,
- powtarzalność i schematyczność argumentacji w postanowieniach o przedłużeniu stosowania ww. środka,
- uzasadnianie ww. środka poprzez ogólne przesłanki ustawowe, np. surowość grożącej kary.
Takie praktyki polskiego wymiaru sprawiedliwości mogą zostać uznane za naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji i stać się podstawą do orzeczenia przez Trybunał zadośćuczynienia na rzecz skarżącego. Trybunał konsekwentnie podkreśla konieczność podejmowania przez Polskę działań ukierunkowanych na zwalczanie tendencji do przedłużania przez sądy tymczasowego aresztowania.
Na problemy w stosowaniu tego środka zapobiegawczego w Polsce zwraca uwagę również Helsińska Fundacja Praw Człowieka w cyklicznie publikowanych raportach pt. „Praktyka tymczasowego aresztowania w Polsce”, w których rekomendowany jest szereg, jak dotąd nie wprowadzonych rozwiązań, m.in. wyeliminowanie z k.p.k. przesłanki „surowej kary grożącej oskarżonemu”, wprowadzenie do k.p.k. nowego środka zapobiegawczego w postaci aresztu domowego/elektronicznego monitorowania, a także łączenia ze sobą środków nieizolacyjnych.
Reasumując warto pamiętać, że po wyczerpaniu środków odwoławczych przewidzianych w kodeksie postępowania karnego, w przypadku naruszenia praw wynikających z Konwencji, istnieje możliwość złożenia skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Praktyka pokazuje, że skargi dotyczące tymczasowego aresztowania są często rozpatrywane pozytywnie.
