Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych vol. 3

Na łamach naszego serwisu pisaliśmy już dwukrotnie o przygotowaniach nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. W czerwcu opisywaliśmy szczegółowo najważniejsze założenia projektu, natomiast na początku października w związku z opublikowaniem nowej wersji projektu wskazywaliśmy na najistotniejsze zmiany w porównaniu z jego pierwotnym kształtem. Niedawno projekt ustawy – w trzeciej już odsłonie – został skierowany do Stałego Komitetu Rady Ministrów. W pewnym zakresie zmieniły się zasady odpowiedzialności, wiele kwestii zostało też doprecyzowanych.

Zasady ponoszenia odpowiedzialności przez podmioty zbiorowe

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na opisywane przez nas ostatnio sposoby uwolnienia się od odpowiedzialności związanej z winą w organizacji podmiotu zbiorowego. Przypomnijmy, że w wrześniowej wersji projektu dodano zapis, zgodnie z którym podmiot zbiorowy nie ponosiłby odpowiedzialności w związku z winą w organizacji, jeżeli, co najmniej raz na dwa lata, był poddawany audytowi zgodności i ryzyka przez wykwalifikowaną firmę audytorską oraz w jego strukturze został wskazany organ podmiotu zbiorowego nadzorujący przestrzeganie zasad i przepisów regulujących działalność podmiotu. Jednakże już w najnowszej wersji projektu zrezygnowano z tej regulacji, co może świadczyć o dążeniu do zwiększenia rygoru odpowiedzialności.

Wskazano natomiast, że dokonując oceny nieprawidłowości w organizacji bierze się pod uwagę rozmiar i przedmiot działalności podmiotu zbiorowego. Podkreślenie istotności aspektu rozmiaru i przedmiotu działalności wynika z podkreślanego w uzasadnieniu projektu ustawy dążenia do egzekwowania odpowiedzialności podmiotów zbiorowych o dużej skali działalności i złożonej strukturze.

Dodatkowo wskazano, że część z nieprawidłowości w organizacji działalności, które mogą stanowić o ponoszeniu przez podmiot zbiorowy odpowiedzialności na zasadzie winy w organizacji nie dotyczy mikroprzedsiębiorców w rozumieniu ustawy Prawo przedsiębiorców. Mianowicie nieokreślenie zasad postępowania w przypadku zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności oraz nieokreślenie zakresu odpowiedzialności organów podmiotu zbiorowego, innych jego komórek organizacyjnych, jego pracowników lub osób uprawnionych do działania w jego imieniu lub interesie nie ma przesądzać o winie w organizacji w odniesieniu do mikroprzedsiębiorców.

Jednocześnie usunięto przepisy dotyczące przedawnienia karalności i zatarcia skazania. Nie oznacza to jednak, że instytucje te nie będą miały zastosowania w stosunku do podmiotów zbiorowych. Wręcz przeciwnie, do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosowane będą te same zasady dotyczące przedawnienia i zatarcia, co do osób fizycznych. Wynika to z projektowanego art. 8, zgodnie z którym w zakresie nieuregulowanym ustawą do zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony stosuje się przepisy części ogólnej Kodeksu karnego. Tym samym terminy przedawnienia i zatarcia zależeć będą od rodzaju czynu zabronionego, za który przypisywana będzie podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialność.

Odpowiedzialność retrybucyjna

Zmie­ni­ły się tak­że po raz kolejny pro­jek­to­wa­ne prze­pi­sy do­ty­czą­ce od­po­wie­dzial­no­ści finansowej i od­szko­do­waw­czej podmio­tów zbio­ro­wych. Znów zmieniono próg kwo­to­wy korzy­ści, ja­ką od­niósł podmiot zbio­ro­wy w związ­ku z po­peł­nie­niem czy­nu za­bro­nio­ne­go, a za któ­ry nie po­no­si od­po­wie­dzial­no­ści kar­nej. W pierw­szej wer­sji pro­jek­tu by­ła mo­wa o mi­lio­nie zło­tych, pro­jekt z wrze­śnia wska­zywał kwo­tę 200 000 zł, natomiast najnowsza odsłona projektu mówi o kwocie 500 000 zł. Przy­po­mnij­my raz jeszcze, że w przy­pad­ku osią­gnię­cia przez podmiot zbio­ro­wy, cho­ciaż­by po­śred­nio, ko­rzy­ści ma­jąt­ko­wej z po­peł­nie­nia czy­nu zabronionego, za któ­ry podmiot ten nie po­no­si od­po­wie­dzial­no­ści, sąd ma mieć moż­li­wość orze­cze­nia prze­pad­ku skład­ni­ków lub praw ma­jąt­ko­wych podmio­tu zbio­ro­we­go w ca­ło­ści lub czę­ści al­bo ich rów­no­war­to­ści, je­że­li podmiot zbio­ro­wy w ca­ło­ści lub w znacz­nej czę­ści słu­żył lub był prze­zna­czo­ny do po­peł­nie­nia te­go czy­nu za­bro­nio­ne­go lub ukry­cia osią­gnię­tej z nie­go ko­rzy­ści.

Podmiot zbio­ro­wy nie ma po­no­sić od­po­wie­dzial­no­ści, je­że­li nie po­no­si wi­ny w or­ga­ni­za­cji, bądź orze­cze­nie prze­pad­ku by­ło­by nie­współ­mier­ne do ro­dza­ju i stop­nia na­ru­sze­nia re­guł ostroż­no­ści, któ­re po­prze­dzi­ły po­peł­nie­nie czy­nu za­bro­nio­ne­go, a tak­że je­że­li by­ło­by to niewspół­mier­nie do­le­gli­we wo­bec oso­by, któ­rej przy­słu­gu­ją pra­wa ma­jąt­ko­we do podmio­tu zbio­ro­we­go, w szcze­gól­no­ści gdy oso­ba ta za­cho­wa­ła na­le­ży­tą sta­ran­ność, wy­ma­ga­ną w danych oko­licz­no­ściach, w nad­zo­rze nad dzia­łal­no­ścią te­go podmio­tu. W nowej wersji projektu dodano przy tym zapis, zgodnie z którym podmiot zbiorowy nie ma ponosić odpowiedzialności także jeżeli szkoda wyrządzona przestępstwem lub wartość osiągniętej korzyści nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności podmiotu zbiorowego.

Po­zo­sta­wio­no przy tym regulację, zgodnie z którą w przy­pad­ku nie­orze­ka­nia prze­pad­ku, sąd mo­że orzec nawiąz­kę na rzecz Skar­bu Pań­stwa w wy­so­ko­ści na­wet do 5 mi­lio­nów zło­tych. Natomiast dodano zapis, zgodnie z którym informacja o orzeczeniu nawiązki nie ma być wpisywana do Krajowego Rejestru Karnego, podobnie jak ma to miejsce w przypadku orzeczenia zobowiązującego do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej lub jej równowartości oraz przepadku.

Rozszerzono także katalog osób, których wiedza lub możliwość jej łatwego pozyskania na temat popełnienia przestępstwa skutkować ma możliwością zobowiązania podmiotu zbiorowego, który nie ponosi odpowiedzialności za czyn zabroniony, do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej lub jej równowartości w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa, pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Do tej pory mowa była wyłącznie o organie podmiotu zbiorowego, zaś w październikowej wersji projektu dodano tu także oso­bę fi­zycz­ną upraw­nio­ną do je­go re­pre­zen­to­wa­nia, po­dej­mo­wa­nia w je­go imie­niu de­cy­zji lub spra­wo­wa­nia nad­zo­ru, w związ­ku z jej dzia­ła­niem w in­te­re­sie lub na rzecz te­go podmio­tu; oso­bę fi­zycz­ną do­pusz­czo­ną do dzia­ła­nia przez je­go or­gan, człon­ka je­go or­ganu lub oso­bę upraw­nio­ną do repre­zen­to­wa­nia, po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji lub spra­wo­wa­nia nad­zo­ru wsku­tek nad­uży­cia uprawnień oraz je­go pra­cow­ni­ka, w związ­ku ze świad­cze­niem pra­cy na je­go rzecz.

Ochrona sygnalistów

W podobny sposób rozszerzono katalog osób, których może dotyczyć, pochodząca od sygnalisty i wymagająca stosownej reakcji podmiotu zbiorowego, informacja o niedopełnieniu obowiązków, nadużyciu uprawnień, czy niezachowaniu należytej staranności. Poprzednio mowa była wyłącznie o organach podmiotu zbiorowego. W najnowszej wersji projektu wskazano, że okoliczności te mają dotyczyć także oso­by fi­zycz­nej upraw­nio­nej do reprezentowa­nia podmiotu zbiorowego, po­dej­mo­wa­nia w je­go imie­niu de­cy­zji lub sprawowania nad­zo­ru, w związ­ku z jej dzia­ła­niem w in­te­re­sie lub na rzecz te­go podmio­tu; osoby fi­zycz­nej do­pusz­czo­nej do dzia­ła­nia przez je­go or­gan, człon­ka je­go or­ganu lub oso­bę upraw­nio­ną do repre­zen­to­wa­nia, po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji lub spra­wo­wa­nia nad­zo­ru wsku­tek nad­uży­cia uprawnień oraz je­go pra­cow­ni­ka, w związ­ku ze świad­cze­niem pra­cy na je­go rzecz.

W październikowym projekcie proponuje się także wyłączenie części przepisów RODO odnośnie zbierania i przetwarzania danych osobowych osób, których działań dotyczy informacja pochodząca od sygnalisty.

Dodatkowo doprecyzowano sposób ustalania wysokości odszkodowania przysługującego sygnaliście w przypadku naruszenia jego praw pracowniczych. Winna być ona ustalana zgodnie z przepisami Kodeksu pracy. W uzasadnionych wypadkach sąd będzie mógł orzec odszkodowanie za cały okres pozostawania bez pracy przez osobę zgłaszającą informację.

Kara rozwiązania podmiotu zbiorowego

Poważne zmiany nastąpiły w zakresie najsurowszej z kar, grożących podmiotom zbiorowym. Do tej pory projekty posługiwały się pojęciem „rozwiązania albo likwidacji podmiotu zbiorowego”, nie różnicując jednak, ani nie precyzując tych pojęć. W najnowszej odsłonie projektu zrezygnowano z tego sformułowania, pozostawiając jako rodzaj kary jedynie „rozwiązanie podmiotu zbiorowego”.

Rozwinięto także regulacje dotyczące wykonywania tej kary. Wykonanie kary rozwiązania podmiotu zbiorowego w zakresie orzeczonego równocześnie przeniesienia własności składników lub praw majątkowych podmiotu zbiorowego na rzecz Skarbu Państwa ma prowadzić naczelnik urzędu skarbowego według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Odpowiedzialność Skarbu Państwa będzie ograniczona wyłącznie do wysokości składników mienia podmiotu zbiorowego przejętych nieodpłatnie przez Skarb Państwa.

Stosunki pracy, których stroną jest podmiot zbiorowy będą wygasały z mocy prawa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu podmiotu zbiorowego, przy czym pracownikom przysługiwać w takiej sytuacji będzie odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za czas odpowiadający przysługującemu im okresowi wypowiedzenia.

Projektodawca pochylił się także nad zagadnieniem ochrony wierzycieli rozwiązywanego podmiotu zbiorowego. Wierzyciel podmiotu zbiorowego będzie mógł dochodzić zaspokojenia roszczeń przez Skarbu Państwa w granicach jego odpowiedzialności, chyba że sąd orzekając o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego stwierdzi, że to w związku z działaniem lub zaniechaniem tego wierzyciela podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność.

Środki zapobiegawcze

O ile sam katalog środków zapobiegawczych pozostał niezmieniony, projektodawca rozwinął znacznie regulacje dotyczące procedury ich stosowania. Przede wszystkim w odpowiedzi na liczne głosy krytyczne dotyczące nadmiernej surowości i antygwarancyjności projektowanych przepisów dotyczących środków zapobiegawczych, projektodawca odszedł od rozwiązania polegającego na stosowaniu ich przez prokuratora, a dopiero w postępowaniu sądowym przez sąd. Październikowy projekt przewiduje, że już w postępowaniu przygotowawczym postanowienie prokuratora o zastosowaniu jednego lub kilku środków zapobiegawczych będzie musiało zawsze zostać zatwierdzone przez sąd.

Krokiem naprzód jest także wyraźne wskazanie podstawy do wnoszenia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu środków zapobiegawczych wobec podmiotu zbiorowego. Rozwiewa to podnoszone na gruncie pierwotnej wersji projektu wątpliwości co do możliwości skarżenia postanowień w tym przedmiocie.

W najnowszym projekcie ustawy podkreślono także, że czynności prawne dokonane wbrew orzeczonym środkom zapobiegawczym będą nieważne. Pro­jekt usta­wy nie zo­stał jesz­cze skie­ro­wa­ny do Sej­mu. Stan prac le­gi­sla­cyj­nych moż­na śle­dzić pod ad­re­sem:  http://le­gi­sla­cja.rcl.gov.pl/pro­jek­t/12312062/ka­ta­lo­g/12511889#12511889 Dodat­ko­wo w za­kład­ce „9. Stały Komitet Rady Ministrów” moż­na od­szu­kać tekst pro­jek­tu usta­wy z 1 października 2018 ro­ku.